Eski Türklerde şehircilik, göçer yaşam tarzıyla özdeşleştirilen bir toplumun, çevresel zorunluluklar, ekonomik ihtiyaçlar ve siyasi hedeflerle şekillenen yerleşik yaşam pratiklerini kapsamaktadır. Tarihsel süreçte, Türk topluluklarının sadece konargöçer olmadıkları; çeşitli dönemlerde ileri düzey şehirleşme örnekleri sergiledikleri, arkeolojik bulgular ve yazılı kaynaklarla sabittir. Şehircilik, Eski Türkler için salt bir yerleşiklik değil, aynı zamanda bir güç göstergesi, kültürel ifade biçimi ve medeniyet taşıyıcısıdır.

^{Eski Türk Şehirleri Üzerine Çalışan Prof. Dr. Kürşat Yıldırım'ın Uygur Kağanlığı'nın merkezi Ordu Balık'taki Saha Çalışması (Kürşat Yıldırım)}

^{Türklerde Yerleşim ve Konaklama Kültürü (TRT Avaz)}

Türklerde Şehir Kavramı

Eski Türk kaynaklarında “şehir” kavramı farklı terimlerle karşılanır. En yaygın olanı “balık” kelimesidir. Bu terim, yalnızca kent anlamına gelmeyip aynı zamanda “kale”, “saray”, “yerleşim merkezi” gibi çok katmanlı anlamlar taşır. Diğer önemli şehir terimleri arasında “kent/kant/kan/ken”, “il” (devlet/idari bölge) ve “uluş” (cemiyet/topluluk) yer alır.

Balık kelimesinin kökeni balçık (çamur) ile ilişkilendirilmiştir. Bu da şehirlerin yapı malzemesi olan kerpiç ve toprağa gönderme yapmaktadır.

İlk Şehircilik İzleri

Türklerin ilk şehir kurma faaliyetleri, Çin kaynaklarında Hunlara ilişkin anlatımlarda görülür. Bununla birlikte, sistematik şehircilik özellikle Göktürkler ve ardından gelen Uygur Devleti dönemlerinde belirginleşmiştir. Bu dönemlerde inşa edilen şehirler sadece yerleşim merkezi değil, aynı zamanda siyasi ve idari merkez, ticaret güzergâhı, kontrol noktası ve kültürel etkileşim alanlarıydı.

İlk Şehirler

Çinli seyyah Hsüan Tsang’ın 7. yüzyıla ait gözlemleri, Doğu Türkistan’da birçok gelişmiş şehir bulunduğunu ifade etmiştir: Kumul, Koço (Kara Hoca), Karaşar, Kuça, Aksu, Suyab, Talas, Semerkant, Buhara bunlardan bazılarıdır.

Bunlara ek olarak eski yazıtlarda geçen ve bugün arkeolojik izleri bulunan şehirlerden bazıları şunlardır: Ordu Balık (Kaşgar, Sulek), Balagasun, Yengi Balık, Beşbalık, Can Balık, Barçınlıg Kent, Taşkent (Çaç), Özkent, Talas, Suyab, Yafgu.

Şehirlerin Fiziksel Yapısı

Eski Türk şehirleri genellikle üç ana bölgeden oluşurdu:

• İç Kale (Hisar): Yöneticilerin, askerî sınıfın ve yönetsel binaların yer aldığı merkez.
• Sivil Yerleşim: Esnaf, zanaatkâr ve halkın yaşadığı dar sokaklı, dükkânlı, pazar yerli alanlar.
• Dış Kuşak (Tarım Alanları): Bağ, bahçe, tarla, hayvan otlağı ve mezarlık alanları.

Bu kentlerde dikkat çeken başlıca yapılar arasında kervansaraylar, kale surları, gözetleme kuleleri, saray ve idari yapılar, cami ve türbeler (özellikle İslam etkisi sonrası), su kanalları, künk sistemleri, el sanatları atölyeleri yer alır.

Şehir Kurulumunu Etkileyen Faktörler

Şehirlerin kurulması ve gelişmesi için çeşitli unsurların elverişli olması gerekmekteydi:

• Coğrafya: Kurak ve çetin iklim koşulları, göçebe yaşamı desteklemekle birlikte, yer yer kalıcı barınak ihtiyacını da doğurmuştur.
• Ticaret: Çin, İran ve Bizans ile yapılan ipek ve maden ticareti, şehirleri ticaret merkezleri hâline getirmiştir.
• Askerî Strateji: Sınıra kurulan şehirler, savunma ve askeri hareket kabiliyeti için önemli olmuştur.
• İdari Merkezleşme: Devlet organizasyonunun artması, kalıcı bir yönetim merkezi ihtiyacını doğurmuştur.

Etkileşim ve Kültürel Özellikler

Türk şehirleri, komşu yerleşik uygarlıklarla yoğun etkileşim içinde gelişmiştir. Özellikle Çin, Soğd, İran ve Arap etkileri mimaride ve şehir düzeninde görülebilir. Ancak bu etkiler, Türklerin göçebe kültürüyle harmanlanarak özgün bir sentez oluşturmuştur.

Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerinde şehir planlamasında bazı ortak özellikler görülür:

• Merkezî bir yönetim binası
• Hayvan pazarı ve büyük pazar alanları
• Su sistemleri ve sulama kanalları
• Kerpiç, taş, ahşap gibi malzemelerle inşa edilen yapılar

Şehir Yönetimi

Eski Türk şehirleri, siyasi sistemin bir uzantısı olarak merkezi otoriteye bağlı şekilde idare edilirdi. Şehirler yerel beyler ya da merkezden atanan valiler tarafından yönetilirdi. Ancak her iki durumda da şehir yöneticileri merkeze bağlılık göstermek zorundaydı. Bu yöneticiler, hem askerî kontrolü sağlar hem de vergi toplama, ticaret düzenleme gibi görevleri üstlenirdi.

Göçerlik ve Yerleşiklik İlişkisi

Göçerlik ile yerleşiklik arasındaki ilişki çoğunlukla çatışma olarak görülse de Eski Türklerde bu iki yaşam biçimi iç içeydi. Göçer gelenekler, şehirlerin mimarisi ve sosyal yapısına taşınmış; yerleşik yaşam ise sadece bir zorunluluk değil, stratejik bir tercih olarak gelişmiştir.

Türkler, konar-göçer yaşamın sunduğu hareketliliği ve ekonomik esnekliği şehirli hayata entegre ederek hem şehir kurmuş hem de savaşçı ve dinamik yapısını koruyabilmiştir.

Eski Türklerde şehircilik, zannedildiği gibi İslam sonrası Selçuklularla başlamamış, çok daha önceki Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerine dayanan köklü bir geçmişe sahiptir. Şehircilik, göçer geçmişin bilgeliğiyle yoğrulmuş, komşu medeniyetlerden etkilenmiş ancak her zaman özgün bir Türk damgası taşımıştır.