Galaxy Evolution Explorer (GALEX), Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) tarafından 2003 yılında başlatılan bir uzay teleskobu misyonudur. Görevin temel amacı, evrendeki galaksilerin oluşum ve evrim süreçlerini morötesi (ultraviyole) dalga boylarında gözlemleyerek araştırmaktır.
GALEX (NASA)
GALEX, görev süresi boyunca milyarlarca ışık yılı uzaklıktaki galaksilerden gelen morötesi ışımayı inceleyerek yıldız oluşumu süreçlerine dair önemli veriler sağlamıştır.
Geliştirilme ve Fırlatılma Süreci
GALEX, NASA'nın Small Explorer (SMEX) programı kapsamında geliştirilmiş bir görevdir. California Institute of Technology (Caltech) liderliğinde yürütülen projede, bilimsel yönetimi Caltech üstlenmiş, uzay aracının operasyonları ise NASA'nın Goddard Uzay Uçuş Merkezi tarafından koordine edilmiştir.
Uydu, 28 Nisan 2003 tarihinde Pegasus XL roketi ile Cape Canaveral Hava Kuvvetleri Üssü’nden fırlatılmıştır ve Dünya çevresinde alçak yörüngede konumlandırılmıştır.
Teknik Özellikler
GALEX, 50 cm çapında bir aynaya sahip olan morötesi bir teleskoptur. Araç, hem uzak morötesi (FUV; 135–175 nm) hem de yakın morötesi (NUV; 175–280 nm) dalga boylarında gözlem yapabilecek şekilde tasarlanmıştır.
Yapay Zeka ile Görselleştirilmiş GALEX Teknik Özellikleri.
Morötesi gözlemler, yer atmosferi tarafından engellendiği için yalnızca uzay tabanlı platformlarla gerçekleştirilebilmektedir. GALEX bu açıdan, galaksilerin yıldız oluşum bölgelerini doğrudan gözlemleyebilme kabiliyetine sahipti.
Bilimsel Amaç ve Katkılar
GALEX’in başlıca bilimsel hedefi, evrendeki yıldız oluşumunun zamansal ve uzaysal dağılımını incelemekti. Morötesi gözlemler, özellikle genç ve sıcak yıldızların ışımasını tespit etmek için elverişlidir. Bu bağlamda GALEX, yaklaşık 10 milyar yıl öncesine kadar uzanan bir zaman ölçeğinde yıldız oluşum oranlarını araştırmak amacıyla yüz binlerce galaksiyi gözlemlemiştir.
GALEX’in elde ettiği veriler sayesinde:
- Galaksi evrimi modelleri gözlemsel verilerle desteklenmiş,
- Erken evrendeki yıldız oluşumu süreçleri hakkında çıkarımlarda bulunulmuş,
- Samanyolu Galaksisi’ne yakın galaksilerdeki yıldız oluşum haritaları çıkarılmıştır.
Bunlara ek olarak, uydunun gözlemleri çok sayıda morötesi ışık yayan yıldız, kuyruklu yıldız ve galaksi keşfine de olanak tanımıştır.
Görev Süresi ve Sonuçları
GALEX, ilk etapta 29 ay sürecek şekilde planlanmıştı. Ancak görev, elde edilen verilerin bilimsel değeri nedeniyle birkaç kez uzatılmıştır. 2011 yılında NASA, teleskobun resmi destek programını sona erdirmiştir. Ardından GALEX, 2012 yılında özel bir kamu-özel ortaklığı modeliyle Caltech’e devredilmiştir.
Uydu, 28 Haziran 2013 tarihinde tamamen kapatılmış ve görevi sonlandırılmıştır. Görev süresi boyunca GALEX, yaklaşık 500 milyon morötesi kaynak gözlemi yapmış ve bu veriler, çok sayıda akademik araştırma ve yayın için kaynak teşkil etmiştir.
Bilimsel Miras ve Arşiv Verileri
GALEX’in verileri, NASA ve Caltech tarafından çevrimiçi olarak araştırmacıların erişimine açık tutulmaktadır. Bu veriler; galaksi evrimi, yıldız oluşumu, kozmoloji, yıldızlar arası ortam ve daha birçok astrofiziksel konuda araştırmalar için kullanılmaktadır. GALEX, özellikle geniş alan kapsayan morötesi gökyüzü haritalarının oluşturulmasında öncü rol oynamıştır.
