Gazi Hüsrev Bey Medresesi, Bosna Hersek’in Saraybosna şehrinde, Osmanlı döneminden günümüze kadar kesintisiz eğitim veren en eski ortaöğretim kurumudur. Medrese, Osmanlı padişahı II. Bayezid’in torunu Gazi Hüsrev Bey tarafından 8 Ocak 1537’de inşa ettirilmiş ve annesi Selçuk Hatun anısına kurulmuştur. Vakfiyesi, medresenin eğitim ve mali yapısının temelini oluşturur. Kurumun resmî kurucusu Bosna Hersek İslam Birliği olup, kurucu hak ve sorumlulukları Riyaset tarafından yürütülür. Medrese, çatısının kurşun olması nedeniyle halk arasında “Kurşunlu Medrese” olarak da bilinir.

^{Gazi Hüsrev Bey Medresesi (AA)}

Medrese, 488 yıldır aralıksız eğitim vermektedir. Bu süre boyunca Birinci ve İkinci Dünya Savaşları, Yugoslavya dönemi ve 1992–1995 Bosna Savaşı dahil hiçbir zaman tamamen kapanmamış her dönemde eğitimdeki sürekliliğini korumuştur.

Medresede verilen dersler hem doğa bilimleri, sosyal bilimler ve yabancı diller gibi genel dersleri hem de kıraat, tefsir, hadis, fıkıh, akaid ve ahlak gibi teknik İslami dersleri kapsamaktadır. Medrese mezunları, diğer lise düzeyinde eğitim veren okulların öğrencileri gibi istedikleri fakültelere devam edebilme imkanına sahiptir.

Medrese, eski Yugoslavya’dan öğrenciler de dahil olmak üzere geniş bir öğrenci kitlesiyle tanınmıştır.

^{Gazi Hüsrev Bey Medresesi (AA)}

Gazi Hüsrev Bey ve Külliye

Gazi Hüsrev Bey (ö. 1541), Kanûnî Sultan Süleyman döneminde Bosna Sancağı’nda görev yapmış bir Osmanlı sancak beyidir. 1480 civarında doğmuş, babası Ferhad Bey ve annesi II. Bayezid’in kızı Selçuk Sultan’dır. Babasının şehit düşmesi ve annesinin vefatı sonrası İstanbul’da özel eğitim almıştır. Semendire ve Bosna sancak beyliği görevlerinde bulunmuş, Belgrad, Knin, Skradin ve Ostrovica kalelerini fethetmiş, Yayça (Jajce) Kalesi’nin ikinci kez Osmanlı kontrolüne alınmasını sağlamıştır. Başarıları nedeniyle “Gazi” unvanıyla anılmıştır.

Hüsrev Bey, Saraybosna ve çevresinin İslamlaşmasında önemli rol oynamış ve bu amaçla Gazi Hüsrev Bey Külliyesi’ni inşa ettirmiştir. Külliye; cami, medrese, türbeler, kütüphane, hamam, hanlar, bedesten, çarşı ve saat kulesi gibi yapıları içerir. Bu yapılar hem medresenin gelirini sağlayan bir ekonomik altyapı hem de Saraybosna’nın sosyal ve kültürel yaşamında merkezi bir rol üstlenmiştir. Külliyedeki kütüphane, Arapça, Türkçe, Farsça ve Boşnakça eserlerle dolu, değerli yazma belgeler ve siciller barındırmaktadır.

^{Gazi Hüsrev Bey Camii (AA)}

Mimari ve Eğitim Yapısı

Medrese, Başçarşı’daki külliyenin bir parçasıdır ve üstü kurşun kaplıdır. Giriş kapısındaki kitabe, medresenin 944 (1537-38) yılında tamamlandığını belirtir. Medresenin iç avlusu dikdörtgen biçiminde olup, üç taraftan sütunlu revaklarla çevrilidir. Avlunun ortasında şadırvan ve kubbeli revaklar bulunur. Dershane-mescid kare planlı olup içten 6,5–7 m ölçüsündedir ve alt kısmı mukarnaslı tromplu kubbe ile örtülüdür. Avluda toplam on iki hücre ve tabhâne odaları yer alır. 1960 yılına kadar medrese yüksek dereceli İslami ilahiyat öğretimine devam etmiştir.

Yapı Malzemesi ve Giriş

• Medrese, cami gibi muntazam işlenmiş kesme taşlardan yapılmıştır.
• Yayvan kemerli kapısı, mukarnaslı bir kavsara içinde yer almakta ve üzerinde kitâbe bulunmaktadır.
• Kapının iki yanında mihrap biçiminde oturma nişleri vardır.
• Bu gösterişli taç kapıdan avluya geçişi sağlayan dehliz, küçük olmakla birlikte diğerlerinden daha yüksek bir kubbe ile örtülmüştür.

Avlu ve Revaklar

• İç avlu dikdörtgen biçimindedir ve üç taraftan sütunlu revaklarla çevrilmiştir.
• Revaklarda yer alan mermer sütunların başlıkları XVI. yüzyılın baklavalı başlıklarına benzer, ancak rölyefleri daha belirgin işlenmiştir.
• On kubbeli revaklı avlu dar bir görünüme sahiptir.
• Avlunun ortasında bir şadırvan bulunmaktadır.

Dershane-Mescid

• Kare planlıdır ve içten yaklaşık 6,50–7 metre ölçüsündedir.
• Alt kısımları mukarnaslı tromplarla geçiş sağlanan, sağır kasnaklı bir kubbe ile örtülmüştür.
• Bu kubbe mekânın hacmine uygun şekilde tasarlanmıştır.

Hücreler ve Köşe Çözümleri

• Avlunun etrafında kubbeli ve ocaklı on iki hücre sıralanmıştır.
• Hücrelerin dışarıya açılan pencereleri sayesinde ışık ve hava girişi sağlanır.
• Osmanlı medrese mimarisinde köşe odalarının girişleri genellikle farklı çözümler gerektirirken, burada üç köşe dar dehlizlerle avluya bağlanmıştır.
• Dördüncü köşede ise arkadaki avluya geçişi sağlayan dar bir koridor yer almaktadır.

Külliyedeki Gazi Hüsrev Bey Camii, 937 (1530-31) yılında tamamlanmış, tamamen kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir. Ana kubbe yüksekliği yaklaşık 26 m olup, cami Halep’teki Hüsrev Paşa Camii ile birlikte Osmanlı tabhâneli cami tipinin son örneklerindendir. Minare, 35–47 m yüksekliğinde olup, Rumeli Osmanlı minarelerinin uzunluk karakteristiğini yansıtır. Caminin yanında Gazi Hüsrev Bey’in türbesi ve Murad Bey türbesi yer alır.

Külliyedeki hanlar, hamam ve diğer yapılar, hem medrese gelirini sağlamak hem de Saraybosna’nın ticari hayatını desteklemek için inşa edilmiştir. Taşhan, kervansaray ve arasta yapıları bu kapsamda önemlidir. Saat kulesi, hazîre ve muvakkithâne de külliyenin fonksiyonel ve sosyal bütünlüğünü tamamlar.

^{Gazi Hüsrev Bey Medresesi (AA)}

Kültürel ve Toplumsal Önemi

Medrese, Boşnak toplumunda uzun süreli bir eğitim ve kültür kurumu olarak kabul edilmiştir. Tarihi boyunca binlerce öğrenci yetiştirmiş olup, mezunları hem Bosna Hersek’te hem de farklı ülkelerde çeşitli görevlerde bulunmuştur. Kurum, geleneksel mezuniyet törenleriyle de bilinir; öğrenciler Başçarşı’dan Gazi Hüsrev Bey Camii'ne uzanan sembolik yürüyüşle mezuniyetlerini kutlarlar.

^{Gazi Hüsrev Bey Medresesi'nin Taçkapısı (AA)}

Tarihi medresenin kapısındaki kitabede şu ifadeler yer alır: “Bu bina bilimi ve Allah sevgisini dualarla arayanlar için yapıldı. Dinin savunucusu Gazi Hüsrev, iyi niyetin kaynağı ve adaletin gururudur.” ^【1】 

Medrese, Saraybosna’nın şehirleşmesinde ve ticaret hayatının gelişmesinde de merkezi rol oynamış, Osmanlı dönemi sonrası dönemde bile eğitimde sürekliliğini sürdürmüştür.