Göynük Tokalı Örtme, Bolu'nun Göynük ilçesi ve bağlı köylerine özgü, coğrafi işaret tescilli (Tescil No: 218) geleneksel bir dokuma ürünüdür. "Örtme" terimi, örtünme amacıyla kullanılan başörtüsünü ifade eder. İki parça ince pamuklu bezin birleştirilmesiyle oluşan bu örtü, kısa kenarlarındaki kırmızı püsküllerle ("toka") ayırt edilir. Dokumacılığın yüzyıllardır sürdüğü Göynük'te üretilen ürün, 15 Mayıs 2015'te başvurusu yapılarak 18 Eylül 2017'de "Mahreç İşareti" kapsamında tescillenmiştir.

Yapısal ve Teknik Özellikler

Örtme, 173 cm boyunda ve 92 cm eninde (46 cm'lik iki parça) veya 200 cm boyunda ve 100 cm eninde (50 cm'lik iki parça) standart boyutlara sahiptir. Bezayağı dokuma tekniğiyle üretilir; çözgü ve atkı iplikleri 20/1 Ne numara, tek kat bükümlü pamuk ipliğinden ("kıvrak") oluşur. Bu iplik, dokumanın kendiliğinden kıvrılmasını sağlar. Zemin dokuma sıklığı ortalama cm²'de 20 çözgü × 20 atkıdır. Ürüne karakterini veren "toka"lar, kısa kenarlara sonradan eklenen kırmızı orion iplik püsküllerdir. Kırmızı dışında hiçbir renk toka için kullanılamaz.

^{Göynük Tokalı Örtme (Anadolu Ajansı)}

Bezeme ve Motifler

Örtmenin süslemeleri, "baş bezemeleri" (kısa kenar bordürleri) ve "zemin/alın bezemeleri" olarak iki ana grupta incelenir.

Baş Bezemeleri

Kısa kenarlarda yer alan ve atkı bezemeli teknikle işlenen motiflerdir. Her motif, farklı renkte atkı iplikleriyle el işçiliğiyle oluşturulur.

Başlıca motifler şunlardır:

• Gayıklı baş (Kayık): Yatık altıgen içinde kum saati formu ve yan boşluklarda göz motifleri.
• Göz: İç içe eşkenar dörtgen halkalar ve ara boşluklarda dörtlü benekler.
• Kilim başı / Yarım kilim başı: Basamaklı üçgenlerle çevrili altıgen çerçeve.
• Uzun baş (Mezar taşı): Geniş altıgen içinde eşkenar dörtgen ve kıvrımlı kollar.
• Diğer motifler arasında makasçık, kelebek, gaydırak (kaydırak), çaprazcık (çengel), koyun gözü ve mekik baş yer alır.

Zemin ve Alın Bezemeleri

Uzun kenarlarda veya zeminin ortasında brokar tekniğiyle (ek atkı geçirme) işlenir. En belirgin motifler goguk (yaban lalesi, V şeklinde), para (yuvarlak/oval), kelebek ve gaydıraktır. Alın deseni, örtünün uzun kenarının tam ortasına yerleştirilir. İki uzun kenardaki desenler farklıdır: Biri renkli (mutluluk durumunda), diğeri sadedir (mutsuzluk durumunda). Bu kullanım biçimi yalnızca Göynük kültürüne özgüdür.

Renk Paleti

Zemin renkleri ekru, krem ve beyaz tonlarından oluşur; hardal rengi kesinlikle kullanılmaz. Kısa kenar bordür zeminleri bordo veya koyu kırmızıdır. Desenlerde beyaz, yeşil tonları, sarı, kırmızı, lacivert ve siyah hakimdir. 1980'lerden önce kök boyalı pamuk/ipek iplikler kullanılırken, orion ipliklerin yaygınlaşması renk çeşitliliğini artırmıştır.

Üretim Metodu

1. Tezgâh ve Malzeme: "Düzen" adı verilen, çam ağacından yapılmış iki ayaklı dokuma tezgâhında üretilir. Tezgâhın parçaları arasında "tefe" (atkı sıkıştırma), "kücü" (çözgü ayırma), "selmin" (kumaş sarma bölümü) ve "ayakçak" (pedal) bulunur.
2. Dokuma Hazırlığı: Çözgü iplikleri, buğday unu ve suyla hazırlanan "çiriş" karışımıyla haşıllanır (4 kg iplik için 1 kg un ve 20 lt su). Bu işlem, ipliklere dayanıklılık kazandırır.
3. Dokuma İşlemi: Çözgüler tezgâha gerildikten sonra, dokuyucu ayakçaklara basarak kücüleri hareket ettirir ve mekikle atkı ipliklerini geçirir. Kısa kenardaki kilim desenleri, kilim tekniğiyle; renkli motifler ise brokar tekniğiyle işlenir.
4. Toka Bağlama: Kısa kenardaki çözgü iplikleri bükülerek çift katlı saçak oluşturulur. 3-3.5 cm boyundaki kırmızı orion iplik püsküller, bu saçaklara bağlanır.

^{Dokuma Aşaması (Anadolu Ajansı)}

Coğrafi Sınır ve Denetim

Üretimin tüm aşamaları (dokuma, desen tasarımı, toka bağlama) yalnızca Göynük sınırları içinde gerçekleştirilmelidir. Denetim, Göynük Halk Eğitim Merkezi, Kaymakamlık ve Esnaf Sanatkarlar Odası'ndan birer temsilcinin oluşturduğu kurul tarafından yılda en az iki kez yapılır. Kontrollerde iplik seçimi, motif uygunluğu ve üretim metodunun standartlara uygunluğu incelenir.

Kültürel Önem

Tokalı Örtme, nesilden nesile aktarılan motifleri ve üretim teknikleriyle Göynük'ün kültürel kimliğinin bir parçasıdır. Motiflerin anlamları (örneğin duygusal duruma göre kullanım) ve geleneksel dokuma yöntemleri, bölgeye özgü somut olmayan kültürel mirası yansıtır.