Harput Kalesi, milattan önce 8. yüzyılda Urartular tarafından inşa edilmiştir. Bölgenin en eski ve en önemli tarihi kalıntılarından biri olarak kabul edilmektedir. Kale, ismini “Taş Kale” anlamına gelen Harput adından almaktadır. Bu isim, yapının sağlam ve dayanıklı taş işçiliğine işaret eder. Kale, iç kale ve dış surlar olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. İç kale daha merkezi ve savunma amaçlıyken, dış surlar şehri çevreleyen koruyucu duvarları ifade eder.
Dış Surlar ve Kapılar
Harput’u çevreleyen dış surların kuzeyinde “Meteris Kapısı”, batısında ise “Dağ (Dar) Kapı” bulunmaktadır. Günümüzde dış surların büyük bir bölümü yıkılmış, yalnızca küçük kalıntılar ulaşabilmiştir. Bu durum, kalenin tarih boyunca uğradığı tahribatın bir göstergesidir.
Harput Kalesi - AA
Tarihî Dönemler ve Uygarlıklar
Kale, farklı uygarlıkların egemenlik alanına girmiş ve farklı isimlerle anılmıştır. Bunlar arasında “Ziata Castellum”, “Kharpete” ve “Hısn-ı Ziyad” yer almaktadır.
1085 yılında Çubuk Bey tarafından Bizans generali Phileretos’tan alınmasıyla Çubukoğulları’nın yönetimine geçmiştir. 1115 yılında ise Artuklu emiri Belek Gazi’nin merkezi haline gelmiştir. Belek Gazi, Haçlılarla girdiği savaşlarda önemli zaferler kazanmış ve birçok Haçlı liderini esir almıştır.
Belek Gazi ve Haçlı Savaşları
Belek Gazi’nin Haçlılar ile mücadeleleri, Harput Kalesi’nin askeri stratejik önemini artırmıştır. Kudüs Kralı II. Baudouin, Urfa Kontu Jocelin de Courtenay ve Birecik Senyörü Galeran du Puiset gibi önemli Haçlı liderleri esir alınarak kalenin zindanlarına kapatılmıştır. Bu durum, kalenin bölgedeki siyasi ve askeri gücünü göstermesi bakımından önemlidir.
Mimari Koruma ve Onarımlar
Harput Kalesi’nin günümüze kadar özgün yapısını koruyabilmesinde Artuklu döneminde yapılan onarımların büyük katkısı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle 1515 yılında Yavuz Sultan Selim’in bölgeyi Osmanlı topraklarına katmasıyla kale Osmanlı idaresine girmiştir. Osmanlı döneminde kale ve çevresi çeşitli yapılarla desteklenmiş, yerleşim ve idari merkez olarak işlevini sürdürmüştür.
Arkeolojik Kazılar ve Kurtarma Çalışmaları
Harput İç Kale’de 2005 yılında başlayan kurtarma ve arkeolojik kazılar halen devam etmektedir. Kazılar, Osmanlı Arkeolojisi kapsamında yürütülmekte olup, kale içinde ve çevresinde mahalle mektebi, kale camii, ticarethaneler, konutlar, atölyeler ve tüneller ortaya çıkarılmıştır.
Ayrıca 36 metre derinliğinde ve 100 basamaklı taş merdivenli su sarnıcı gibi önemli altyapı yapıları da keşfedilmiştir. Bu sarnıç, kalenin su ihtiyacını karşılamada kritik bir rol oynamıştır.
Harput Kalesi Kazı Çalışmaları - AA
Harput Kalesi ile İlgili Efsaneler
Halk arasında kalenin yapımına dair çeşitli efsaneler anlatılmaktadır. En bilineni, kalenin harcının hazırlanmasında su yerine hayvan sütlerinin kullanılmasıdır.
Rivayete göre, yapım sırasında yaşanan kuraklık nedeniyle, civarda beslenen koyun ve diğer büyükbaş hayvanlardan günlük sağılan sütler, tahta oyukkanallarla kalenin inşaat alanına akıtılmıştır. Bu süte yumurta ve beyaz kireç eklenerek özel bir harç hazırlanmış ve taşlar arasına konulmuştur. Bu nedenle Harput Kalesi halk arasında “Süt Kalesi” olarak da anılmaktadır.
Tarihî ve Kültürel Önemi
Harput Kalesi, yalnızca askeri bir yapı olmanın ötesinde, bölgedeki farklı uygarlıkların izlerini taşıyan zengin bir kültürel miras niteliğindedir. Kale, tarih boyunca siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik açıdan önemli bir merkez olmuş; çevresinde gelişen yerleşim alanları ve ticarethanelerle bölge hayatına yön vermiştir.
Günümüzde devam eden arkeolojik çalışmalar, Harput Kalesi’nin tarihinin daha iyi anlaşılmasına ve korunmasına katkı sağlamaktadır.
