Hasta hakları, sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı duyan bireylerin, sırf insan olmaları sebebiyle sahip oldukları ve anayasa, uluslararası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuatlar ile güvence altına alınmış hakları ifade eder. Bu haklar, temel insan haklarının sağlık hizmetleri alanındaki bir yansıması olarak kabul edilir ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden alır. Kavram, hasta ve sağlık çalışanları arasındaki ilişkilerde, hastayı haksız, yersiz ve gereksiz uygulama ve tedavilerden koruyan yasal, ahlaki ve etik standartları içerir. Sosyal hizmet mesleği gibi disiplinler, hasta haklarını, bireyin değer ve onuruna saygı ilkesi çerçevesinde, temel bir insan hakkı olarak değerlendirir.

Tarihsel Gelişim

Hasta hakları kavramının ortaya çıkışı ve gelişimi, insan hakları alanındaki ilerlemelerle paralellik gösterir. İnsan haklarının sağlık hizmetlerine uygulanması sonucu gündeme gelen hasta hakları, özellikle 19. yüzyılın başından itibaren ve I. ve II. Dünya Savaşları sonrasında gelişim göstermiştir. Bu savaşlar sırasında yaşanan insan hakları ihlalleri ve istismarları, tıp mesleğini icra edenlere karşı bir güvensizlik ortamı yaratmış ve bu durum, meslek etiğine ve insan onuruna uygun hizmet vermek isteyen hekimlerin ve sağlık çalışanlarının hasta hakları kavramını sahiplenmesini sağlamıştır.

Uluslararası Düzeyde Gelişimi

Hasta haklarıyla ilgili ilk resmî deklarasyon, 1947 yılında Nuremberg Mahkemeleri'nde ortaya çıkmış ve hekimlere, tıbbi işlemleri uygulamadan önce hastanın bilgilendirilmiş rızasını alma sorumluluğu yüklenmiştir. Kapsamlı çalışmaların ise Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) başladığı kabul edilmektedir. ABD'de mahkeme kararları, Amerikan Tabipler Birliği ve hastalar tarafından, hastanın bilgilendirilmiş rızasının alınması bir hak ve etik kural olarak benimsenmiştir. Hasta haklarına ilişkin bilinen ilk ulusal belge, 1972 yılında Amerikan Hastaneler Birliği tarafından yayımlanan "Hasta Hakları Bildirgesi"dir. Bu bildirge, hasta haklarını kapsamlı bir şekilde ele alan ilk ulusal belge niteliğindedir.

Uluslararası düzeydeki ilk belge ise 1981 yılında Dünya Tabipleri Birliği tarafından Lizbon'da kabul edilen "Lizbon Bildirgesi"dir. Bu belgeyi, 1994'te Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bürosu tarafından kabul edilen "Avrupa'da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi" (Amsterdam Bildirgesi) ve 1995'te Dünya Tabipleri Birliği tarafından yayımlanan Bali Bildirgesi izlemiştir. 2002 yılında ise Roma'da "Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü" benimsenmiştir.

Türkiye'deki Gelişimi

Türkiye'de hasta haklarına ilişkin çalışmalar özellikle son yıllarda ivme kazanmıştır. Sağlık hakkı, ilk kez 1961 Anayasası'nda yer almıştır. 1982 Anayasası'nın 14. maddesinde ise herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu belirtilmiş ve tıbbi zorunluluklar dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamayacağı ve izni olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamayacağı vurgulanmıştır.

Cumhuriyetin ilk yasalarından biri olan ve 1928 yılından beri yürürlükte bulunan "Tababet ve Şuabat-ı Sanatlarının Tarz-ı İcrasına Dair Kanun", tıbbi girişimlerden önce hasta rızasını gerekli görmüştür. Bunu 1960 tarihli "Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi" , 1998 tarihli "Hasta Hakları Yönetmeliği" ve 1999 tarihli "Türk Tabipleri Birliği Meslek Etiği İlkeleri" gibi düzenlemeler takip etmiştir.

Ayrıca, Türkiye'nin de üyesi olduğu Avrupa Konseyi'nin 1997 tarihli "Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi" (Oviedo Sözleşmesi), 2003 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kanunlaştırılmıştır ve iç hukuk sisteminin bir parçası hâline gelmiştir.

Hukuki Çerçeve ve Temel Belgeler

Hasta haklarının yasal dayanağını uluslararası bildirgeler, sözleşmeler ve ulusal mevzuat oluşturur.

Uluslararası Belgeler

• Amerikan Hastaneler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi (1972): Hastanın hastalığı, tedavisi ve prognozu hakkında anlayabileceği dilde bilgi alma hakkını vurgulamıştır.

• Dünya Tabipleri Birliği Lizbon Bildirgesi (1981): Hastanın hekimini özgürce seçme, tedaviyi kabul veya reddetme, mahremiyet, onurlu bir şekilde ölme ve manevi destek alma veya reddetme gibi temel hakları tanımlamıştır.

• Avrupa'da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi (Amsterdam, 1994): Avrupa ülkelerinde hasta hakları ilkelerini belirlemek ve geliştirmek amacıyla hazırlanmıştır.

• Oviedo Sözleşmesi (1997): Sağlık hizmetlerinden adil yararlanma, rıza, özel yaşama saygı ve insan bedeninin ticari konu edilmemesi gibi temel hakları hukuki güvence altına almıştır.

• Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü (Roma, 2002): Koruyucu tedbirler, bilgi, rıza, özgür seçim, mahremiyet, kalite, güvenlik ve şikâyet hakkı gibi on dört madde içerir.

Türkiye'deki Yasal Düzenlemeler

Türkiye'de hasta hakları, çeşitli kanun ve yönetmeliklerle dağınık hâlde düzenlenmişken , bu alandaki en kapsamlı düzenleme 1 Ağustos 1998'de yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği'dir. Bu yönetmelik, temel insan haklarının sağlık hizmetleri alanındaki yansımalarını somut olarak göstermek, hak ihlallerini önlemek ve hukuki korunma yollarının kullanılmasını sağlamak amacıyla hazırlanmıştır.

2003 yılında ise bu yönetmeliğin uygulanmasını sağlamak amacıyla Sağlık Bakanlığı tarafından "Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge" yayımlanmıştır. Bu yönerge ile sağlık tesislerinde yaşanan hak ihlallerinin önlenmesi, hizmet kalitesinin artırılması ve sağlık hizmetlerinin insan onuruna yakışır biçimde sunulması hedeflenmiştir. Yönerge, 2005 yılında günün koşullarına göre yeniden düzenlenmiştir.

Hasta Haklarının Kapsamı

Hasta Hakları Yönetmeliği'ne göre bireylerin sahip olduğu temel haklar şu başlıklar altında toplanabilir:

Sağlık Hizmetlerinden Faydalanma Hakkı

• Adalet ve Hakkaniyete Uygun Olarak Faydalanma (Madde 6): Her hasta, adalet ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde, ihtiyaçlarına uygun olarak sağlık hizmetlerinden faydalanma hakkına sahiptir. Bu hak, sağlık personelinin de bu ilkelere uygun hizmet verme yükümlülüğünü içerir.

• Bilgi İsteme (Madde 7): Hasta, sağlık hizmetlerinden nasıl faydalanabileceği, kurumların hizmet ve imkanlarının neler olduğu ve başvuru usulleri hakkında bilgi isteyebilir.

• Sağlık Kuruluşunu Seçme ve Değiştirme (Madde 8): Hasta, tabi olduğu mevzuat çerçevesinde sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme hakkına sahiptir.

• Personeli Tanıma, Seçme ve Değiştirme (Madde 9): Hasta, kendisine hizmet veren personelin kimlik ve unvanlarını öğrenme, mevzuat dahilinde personeli seçme ve değiştirme hakkına sahiptir.

• Öncelik Sırasının Belirlenmesini İsteme (Madde 10): Hizmet imkanlarının sınırlı olduğu durumlarda hasta, öncelik hakkının tıbbi kriterlere göre objektif olarak belirlenmesini isteyebilir. Acil ve adli vakalar, yaşlılar ve engelliler için ilgili mevzuat hükümleri uygulanır.

• Tıbbi Gereklere Uygun Teşhis, Tedavi ve Bakım (Madde 11): Hasta, modern tıbbi bilgi ve teknolojinin gereklerine uygun teşhis, tedavi ve bakım isteme hakkına sahiptir.

Sağlık Durumu ile İlgili Bilgi Alma Hakkı

• Bilgilendirme ve Bilgi İsteme: Hasta, hastalığının muhtemel sebepleri, seyri, planlanan tıbbi müdahale, diğer tanı ve tedavi seçenekleri, riskler, kullanılacak ilaçlar ve yaşam tarzı önerileri gibi konularda bilgi alma hakkına sahiptir. Bilginin açık, anlaşılır ve sürekli olması gerekir.

• Kayıtları İnceleme ve Suret Alma (Madde 16): Hasta, sağlık durumuyla ilgili dosya ve kayıtları inceleyebilir ve bir suretini alabilir.

• Kayıtların Düzeltilmesini İsteme (Madde 17): Kayıtlardaki eksik, belirsiz veya hatalı bilgilerin düzeltilmesini isteme hakkına sahiptir.

• Bilgi Verilmesini Yasaklama (Madde 20): Kişi, sağlık durumu hakkında kendisinin veya yakınlarının bilgilendirilmemesini talep edebilir ve bu talebini yazılı olarak beyan eder.

Mahremiyet ve Rıza Hakkı

• Mahremiyete Saygı Gösterilmesi (Madde 21): Hastanın mahremiyetine saygı gösterilmesi esastır. Tıbbi değerlendirmelerin, muayenenin ve tedavinin gizlilik içinde yürütülmesi bu hakkın kapsamındadır. Bu hak, ölümden sonra da devam eder.

• Rıza Olmaksızın Tıbbi Müdahaleye Tabi Tutulmama (Madde 22): Kanunda gösterilen istisnalar dışında, kimse rızası olmaksızın tıbbi bir işleme tabi tutulamaz. Hasta küçük veya mahcur ise velisinden veya vasisinden izin alınır. Bilincin kapalı olduğu ve hayati tehlikenin bulunduğu acil durumlarda rıza aranmaz.

• Bilgilerin Gizli Tutulması (Madde 23): Sağlık hizmeti verilmesi sebebiyle edinilen bilgiler, kanunun izin verdiği hâller dışında açıklanamaz.

• Tedaviyi Reddetme ve Durdurma (Madde 25): Hasta, kanunen zorunlu hâller dışında ve sorumluluğu kendisine ait olmak üzere, planlanan veya uygulanmakta olan tedaviyi reddetme veya durdurma hakkına sahiptir.

Diğer Haklar

• Güvenliğin Sağlanması (Madde 37): Herkesin sağlık kurumlarında can ve mal güvenliğinin sağlanmasını isteme hakkı vardır.

• Dini Vecibeleri Yerine Getirebilme (Madde 38): Hastaların, kurum imkanları ölçüsünde dini vecibelerini yerine getirebilmeleri için gereken tedbirler alınır.

• İnsani Değerlere Saygı Gösterilmesi ve Ziyaret (Madde 39): Hasta, kişilik değerlerine uygun bir ortamda, güler yüzlü, nazik ve şefkatli bir yaklaşımla hizmet alma hakkına sahiptir.

• Refakatçi Bulundurma (Madde 40): Hekimin uygun görmesi ve kurum imkanlarının elvermesi hâlinde, hastanın yanında refakatçi bulundurma hakkı vardır.

• Müracaat, Şikayet ve Dava Hakkı (Madde 42): Hastanın, haklarının ihlali hâlinde mevzuat çerçevesinde her türlü müracaat, şikayet ve dava hakkı bulunur.

Uygulama Alanları ve Kurumsal Yapılanma

Türkiye'de hasta hakları uygulamalarının hayata geçirilmesi amacıyla Sağlık Bakanlığı'na bağlı kurumlarda yapısal düzenlemeler oluşturulmuştur. Hasta Hakları Uygulama Yönergesi ile sağlık tesislerinde hasta hakları ihlallerini önlemek ve başvuruları yönetmek için kurumsal birimler kurulmuştur.

Uygulama, ilk aşamada 2003 yılında 38 ildeki 60 devlet hastanesinde başlatılmış , 2004 yılı sonuna kadar 81 il ve tüm büyük ilçelerde yaygınlaştırılmıştır. Bu yapı, aşağıdaki birimlerden oluşur:

Hasta Hakları Birimleri

Sağlık kurum ve kuruluşları bünyesinde oluşturulan bu birimler , hasta ve yakınlarının karşılaştığı sorunları öncelikle yerinde çözmeyi amaçlar. Birim sorumlularının lisans mezunu olması ve sosyal hizmet uzmanı, psikolog gibi meslek elemanlarından seçilmesi gereklidir.

Hasta Hakları Kurulları

Yerinde çözülemeyen yazılı başvuruları değerlendirmek ve karara bağlamak üzere il sağlık müdürlükleri, üniversite hastaneleri ve diğer sağlık kuruluşları bünyesinde oluşturulur. Kurullar, il sağlık müdürü veya temsilcisinin başkanlığında; meslek odası temsilcisi, sendika temsilcisi, kurum temsilcisi, sivil toplum kuruluşu temsilcisi ve bir vatandaştan oluşur. Kurul, başvuruları 30 gün içinde karara bağlar. Kurulun kararları tavsiye niteliğindedir ve yaptırımı yoktur.

Yapılan araştırmalar, Sağlık Bakanlığı'na bağlı hastanelerde yürütülen hasta hakları uygulamalarının, JCI (Joint Commission International) gibi uluslararası akreditasyon standartları ile uyum gösterdiğini ortaya koymuştur.

Hasta Sorumlulukları

Hastaların haklarının yanında, sağlık hizmeti sürecine olumlu katkıda bulunmalarını sağlayan sorumlulukları da bulunmaktadır. Bu sorumluluklar, Hasta Hakları Yönetmeliği'nin 42/A maddesinde ve çeşitli kurumların politikalarında tanımlanmıştır. Başlıca hasta sorumlulukları şunlardır:

• Bilgi Verme: Hasta, yakınmalarını, geçirdiği hastalıkları, gördüğü tedavileri ve kullandığı ilaçlar gibi sağlıkla ilgili bilgileri eksiksiz ve doğru olarak vermelidir.

• Önerilere Uyma: Hekim tarafından belirlenen tedavi planına uymalı, tedavi sürecinin bir parçası olduğunu bilerek hareket etmeli ve hekimin talimatlarını yerine getirmelidir.

• Tedaviyi Reddetme Sorumluluğu: Tedaviyi reddetmesi durumunda ortaya çıkabilecek sonuçların sorumluluğunu üstlenir.

• Sağlık Kuruluşu Kurallarına Uyma: Başvurduğu sağlık kuruluşunun kural ve uygulamalarına (randevu saatine uyma, ziyaretçi politikası vb.) uymalıdır.

• Saygı Gösterme: Diğer hastaların ve personelin haklarına saygı göstermeli, personele yönelik sözlü veya fiziki saldırıdan kaçınmalıdır.

• Başvuru: Bir hak ihlali ile karşılaştığında öncelikle hasta hakları birimine başvurmalıdır.