Hava kirliliği; atmosferde bulunan katı (toz, kurum, partiküller), sıvı (asit damlacıkları) ve gaz (karbon monoksit, kükürt dioksit, azot oksitler) halindeki kirleticilerin, insan sağlığına, ekosisteme ve iklime zarar verecek seviyelere ulaşmasıdır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), hava kirliliğini "görünmez katil" olarak tanımlar çünkü her yıl milyonlarca erken ölüme yol açmaktadır.

Hava Kirliliği Türleri

• Dış Ortam (Ambient) Hava Kirliliği: Şehirlerde egzoz gazları, sanayi emisyonları ve enerji santrallerinden kaynaklanır.
• İç Ortam (Indoor) Hava Kirliliği: Evlerde kömür, odun yakma, sigara dumanı, temizlik kimyasalları ve küf gibi faktörlerden oluşur.
• Noktasal Kaynaklı Kirlilik: Fabrika bacaları gibi belirli bir noktadan yayılan kirlilik.
• Yayılı Kaynaklı Kirlilik: Trafik, tarım ilaçları gibi geniş alana yayılan kirlilik.

Hava Kirliliğinin Başlıca Nedenleri

1. Fosil Yakıt Kullanımı

• Kömür, petrol ve doğalgaz yanması sonucu açığa çıkan kükürt dioksit (SO₂), azot oksitler (NOx) ve karbon monoksit (CO) başlıca kirleticilerdir.
• Termik santraller, enerji üretiminde kömür kullanımıyla hava kirliliğine en çok katkı sağlayan kaynaklardan biridir.

2. Motorlu Taşıtlar

• Egzoz emisyonları, özellikle dizel araçlardan yayılan PM2.5 ve PM10 partikülleri, akciğer kanseri riskini artırır.
• Kurşunsuz benzin kullanımı yaygınlaşsa da, eski araçlar ve düşük kaliteli yakıtlar kirliliği tetikler.

3. Endüstriyel Faaliyetler

• Çimento, demir-çelik, kimya ve petrokimya sektörleri, ağır metaller (kurşun, cıva, kadmiyum) ve VOC’ler (Uçucu Organik Bileşikler) salınımına yol açar.
• Bacalardan yetersiz filtreleme, zehirli gazların atmosfere karışmasına neden olur.

4. Tarım ve Hayvancılık

• Amonyak (NH₃) salınımı (gübreleme ve hayvan atıklarından), hava kirliliğine katkıda bulunur.
• Pestisitler ve herbisitler, rüzgarla taşınarak solunum yoluyla vücuda girebilir.

5. Orman Yangınları ve Çöp Yakma

• Yangınlar, karbon monoksit (CO) ve partikül madde (PM) yayarak hava kalitesini düşürür.
• Açıkta çöp yakma, dioksin ve furan gibi kanserojen maddelerin salınımına yol açar.

Hava Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Etkileri

1. Solunum Sistemi Hastalıkları

• Astım, KOAH ve bronşit gibi kronik hastalıkları tetikler.
• PM2.5 partikülleri, akciğer dokusuna yerleşerek iltihaplanmaya neden olur.

2. Kalp-Damar Hastalıkları

• Karbon monoksit (CO), kandaki oksijen taşıma kapasitesini azaltır, kalp krizi riskini artırır.
• İnce partiküller (PM2.5), damar sertleşmesine (ateroskleroz) yol açabilir.

3. Kanser ve Nörolojik Etkiler

• Dizel egzoz partikülleri, akciğer ve mesane kanseriyle ilişkilendirilir.
• Kurşun (Pb), çocuklarda zeka geriliği ve davranış bozukluklarına yol açar.

4. Hassas Gruplar Üzerindeki Etkiler

• Çocuklar: Akciğer gelişimini olumsuz etkiler, astım riskini artırır.
• Yaşlılar: Kalp ve solunum hastalıklarına bağlı ölüm oranları yükselir.
• Hamileler: Erken doğum ve düşük doğum ağırlığı riski artar.

Çevresel ve İklimsel Etkiler

1. Asit Yağmurları

• SO₂ ve NOx gazları, atmosferde su buharıyla birleşerek sülfürik asit ve nitrik asit oluşturur.
• Toprak verimliliğini düşürür, ormanların yok olmasına ve su kaynaklarının kirlenmesine neden olur.

2. Ozon Tabakası İncelmesi

• Kloroflorokarbon (CFC) gazları, stratosferdeki ozon tabakasını incelterek UV radyasyonunu artırır.

3. Küresel Isınma ve İklim Değişikliği

• Karbondioksit (CO₂) ve metan (CH₄), sera etkisini artırarak iklim değişikliğine yol açar.
• Aşırı hava olayları (sıcak dalgaları, seller, kasırgalar) artar.

Hava Kirliliğini Önleme ve Azaltma Yöntemleri

1. Bireysel Çözümler

• Toplu taşıma ve bisiklet kullanımı
• Enerji tasarruflu LED ampuller ve A+++ beyaz eşyalar
• Hava temizleyici bitkiler (areka palmiyesi, barış çiçeği)
• N95/FFP2 maskeler (yüksek kirlilik günlerinde)

2. Endüstriyel ve Teknolojik Çözümler

• Bacalara filtre ve elektrostatik çöktürücü sistemleri
• Yenilenebilir enerji (güneş, rüzgar, hidroelektrik)
• Elektrikli araçlar ve hibrit motor teknolojileri

3. Politikalar ve Yasal Düzenlemeler

• Avrupa Birliği’nin "Euro 6" emisyon standartları
• Türkiye’de "Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı"
• Yeşil şehir planlaması (yeşil binalar, bisiklet yolları)