Haydarpaşa Garı, İstanbul’un Anadolu Yakası’nda, Kadıköy ilçesine bağlı Rasimpaşa Mahallesi’nde yer alan, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’na (TCDD) ait tarihî bir ana tren istasyonudur. 1908 yılında hizmete giren mevcut gar binası, İstanbul-Bağdat Demiryolu hattının başlangıç noktası olarak inşa edilmiştir.
Haydarpaşa Garı (Pixabay)
Tarihçe
Haydarpaşa Garı’nın tarihi, Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1871 yılında Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattının yapımına başlanmasıyla başlar. Bu ilk hat, 1873’te tamamlanarak hizmete girmiştir. 22 Eylül 1872’de açılan ilk gar binası, kırma çatılı iki katlı merkez bina ile tek katlı yan kanatlardan oluşuyordu. Ancak 1894 depreminde hasar gören bu yapı, çeşitli onarımlarla güçlendirilmiş ve yeni ihtiyaçlar doğrultusunda yeniden inşa edilmiştir.
Anadolu Demiryolları Şirketi (CFOA) tarafından işletilen demiryolu hattı genişleyip Bağdat Demiryolu Projesi başlayınca, artan yolcu ve yük trafiği mevcut binayı yetersiz hâle getirmiştir. Bunun üzerine Alman mimarlar Otto von Kühlmann ve Hellmuth Cuno tarafından tasarlanan yeni gar binasının inşasına 30 Mayıs 1906’da başlanmış, yapı 19 Ağustos 1908’de hizmete girmiştir. Resmî açılışı ise Sultan V. Mehmed Reşad’ın doğum günü olan 4 Kasım 1909’da gerçekleştirilmiştir. İnşaatta Alman mühendislerin yanı sıra İtalyan taş ustaları da görev almıştır.
I. Dünya Savaşı sırasında 1917 yılında, gar deposundaki mühimmatlara yapılan sabotaj sonucu çıkan yangında yapı büyük hasar görmüş; sonraki yıllarda onarılmıştır. 1924’te şirketin kamuya devriyle hatlar Devlet Demiryolları ve Limanları İdaresi’ne, ardından 1929’da Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’na (TCDD) geçmiştir.
Mimari Özellikler
Haydarpaşa Garı, Neo-klasik Alman mimarisi tarzında inşa edilmiştir. Yapı toplam 3.836 m² alan üzerine oturur ve beş katlıdır. Zemin, denize çakılan 1100 adet, her biri 21 metre uzunluğundaki ahşap kazık üzerine inşa edilmiştir. Cephe kaplamalarında Hereke graniti, Lefke ve Osmaneli taşı kullanılmıştır.
Garın cepheleri dikdörtgen pencereler ve süs kolonlarıyla hareketlendirilmiştir. Yapının iki ucundaki dairesel kuleler, neoklasik simetri anlayışıyla yapı bütünlüğüne estetik bir denge kazandırır. Giriş holü, yüksek tavanlı bekleme salonları, geniş peron alanları ve zamanın teknolojisiyle tasarlanmış yükleme platformları ile hem işlevsel hem de görsel bir zenginlik taşır. Otto Linneman tarafından yapılmış vitraylar, yapıya sanatsal nitelik kazandırmıştır; ancak bunlar 1979’daki tanker kazasında hasar görmüştür.
Haydarpaşa Garı İç Mimari (Anadolu Ajansı)
İşlev ve Kullanım Süreçleri
Haydarpaşa Garı, Cumhuriyet döneminde Anadolu iç hatları, Bağdat, Hicaz ve Ankara gibi güzergâhlarda uzun yıllar boyunca yük ve yolcu taşımacılığında merkezi bir rol oynamıştır. Özellikle Doğu Ekspresi, Başkent Ekspresi, Fatih Ekspresi ve Kurtalan Ekspresi gibi hatların başlangıç noktası olmuştur.
1969’da TCDD tarafından elektrifikasyon altyapısıyla yenilenmiş; 1969-2013 arasında Haydarpaşa-Gebze Banliyö Treni hizmet vermiştir. Ancak Marmaray ve YHT projeleri kapsamında 19 Haziran 2013’te tren seferleri durdurulmuş, 24 Temmuz 2014’te ise tamamen iptal edilmiştir. Sonraki süreçte tüm hatlar Pendik, Söğütlüçeşme ve Halkalı istasyonlarına devredilmiştir.
Haydarpaşa Garı Dış Cephe Restorasyonu (Pexels)
Günümüzdeki Durum ve Koruma Çalışmaları
Haydarpaşa Garı, 28 Kasım 2010’da çıkan yangın sonucunda ağır hasar görmüş, çatısı çökmüş ve üst katları kullanılamaz hâle gelmiştir. Ardından başlatılan restorasyon çalışmaları, binanın mimari bütünlüğünü koruma amacıyla sürdürülmektedir. Çalışmalar sırasında, peronların altında Kalkedon Antik Kenti’ne ait arkeolojik kalıntılar bulunmuş ve bu alanın arkeopark olarak düzenlenmesine karar verilmiştir.
Günümüzde gar binasının yeniden hizmete açılması yönünde çeşitli projeler yürütülmektedir. TCDD ile Kültür ve Turizm Bakanlığı arasında yapılan protokol gereği, gar binası ve çevresindeki 500 dönümlük arazi, 29 yıl süreyle Kültür Bakanlığı’na devredilmiştir. Protokole göre, tren yolları ve peronlar TCDD tarafından kullanılmaya devam ederken, üst katlarda kütüphane, sergi alanları ve kültürel projeler yer alacaktır.
Haydarpaşa Garı, sadece fiziksel bir ulaşım yapısı değil; sinemadan şiire, fotoğraftan halk belleğine uzanan geniş bir kültürel yelpazede yaşayan bir sembol olarak İstanbul’un kent hafızasında özel bir yer tutmaktadır.
Kalkedon Antik Kenti Kazıları (Anadolu Ajansı)
