Herakles'in on iki görevi, Yunan mitolojisinde kahraman Herakles'in, işlediği bir suçtan arınmak amacıyla Miken Kralı Eurystheus'un emriyle yerine getirmek zorunda kaldığı on iki zorlu görevi ifade eden mitolojik anlatılar bütünüdür. Latince adı Hercules olan Herakles, Zeus ile Alkmene'nin oğludur. 

Mitolojik anlatıya göre, tanrıça Hera'nın neden olduğu bir cinnet anında Herakles, karısı Megara ve kendi çocuklarını öldürür. Bu suçundan arınması için kuzeni Eurystheus'un hizmetine girerek onun vereceği tüm görevleri yerine getirmesi gerekir. Eurystheus, Herakles'e yerine getirmesi imkânsız görünen on iki görev vermiştir. "Dodekathlos" olarak da bilinen bu görevler, antik çağın en bilinen mitleri arasında yer alır.

^{Kahramanın Öfkesi ve Canavarların Sonu (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Mitolojik Anlatı ve Görevlerin Sıralaması

Hellenistik dönem mitografları, Herakles'in başardığı on iki işin bir listesini saptamış ve bunları altışarlı iki dizi hâlinde sınıflandırmışlardır. Buna göre ilk altı görevin Peleponnesos'da, diğer altı görevin ise Girit, Trakya, İskitya ve dünyanın çeşitli yerlerinde geçtiği belirtilmiştir. Bazı kaynaklarda görevlerin sıralamasında değişiklikler bulunsa da Apollodoros'un sıralaması genel olarak kabul görür. Bu sıralama şu şekildedir:

1. Nemea Aslanı'nı yenmek.
2. Dokuz başlı Hydra yılanını öldürmek.
3. Kyreneia Geyiği'ni yakalamak.
4. Erymanthos Yaban Domuzu'nu yakalamak.
5. Elis Kralı Augias'ın ahırlarını temizlemek.
6. Stymphalos Kuşları'nı kovmak.
7. Girit Boğası'nı yakalayıp getirmek.
8. Diomedes'in atlarını getirmek.
9. Amazonlar Kraliçesi Hippolyte'den kemerini almak.
10. Geryoneus'un sığırlarını getirmek.
11. Hesperidler'in altın elmalarını getirmek.
12. Hades'in Ölüler Ülkesi'ni koruyan Kerberos isimli köpeği yeryüzüne çıkarmak.

Sanatsal Tasvirlerin Gelişimi

Başlangıçta sözlü gelenekle aktarılan bu mitler, zamanla yazılı ve görsel olarak kayıt altına alınmıştır. Herakles'in on iki görevi, tapınak kabartmaları, seramikler, lahitler, sikkeler ve mozaikler gibi çok çeşitli sanat eserlerinde yaygın olarak resmedilmiştir.

• Tapınak Kabartmaları: On iki görevin tamamını bir arada içeren bilinen en erken tarihli tasvir, MÖ. 5. yüzyılın ortalarına tarihlenen Olympia Zeus Tapınağı'nın metop kabartmalarında yer alır.

• Vazo Resimleri: Görevlerin tasvirleri MÖ. 7. yüzyıldan itibaren vazo resimleri üzerinde görülmeye başlar.

• Lahitler: Roma Dönemi'nde, on iki görevin bir arada tasvir edildiği lahitler üretilmiştir. Konya, Kayseri ve Antalya müzelerinde bulunan lahitler, bu türün Anadolu'daki örneklerindendir. Bu lahitlerde Herakles'in görevleri kesintisiz bir anlatımla işlenmiştir.

• Sikkeler: Herakles'in görevleri MÖ. 5. yüzyıldan itibaren sikkeler üzerinde de görülmektedir. Anadolu'da, Bithynia bölgesindeki Herakleia Pontike kenti, on iki görevin tamamının sikkelere tasvir edildiği az sayıdaki kentten biridir. Bu tasvirler en erken İmparator Titus (MS. 79-81) ve en geç İmparator Gallienus'un eşi Salonina (M.S. 253-268) dönemlerine aittir. Kent sikkelerinde en sık işlenen sahneler Kerberos'un yakalanması ve Nemea Aslanı ile mücadele iken, en az işlenenler Geryoneus'un sığırlarının çalınması ve Stymphalos kuşlarının kovulmasıdır.

• Mozaikler: Herakles'in görevleri mozaik sanatında da yer bulmuştur. Dağlık Kilikya'daki Syedra Antik Kenti'nde bulunan Büyük Hamam kompleksinin frigidarium bölümünde, on iki görevin tamamının betimlendiği, opus tessellatum tekniğinde yapılmış bir taban mozaiği açığa çıkarılmıştır. Bu mozaik, figürlerin tek bir pano içinde, zaman ve mekân akışı kesintiye uğramadan farklı aralıklarla tekrar edildiği "sürekli anlatı" (continuous narrative) tekniğiyle yapılmıştır. Bu işleniş biçimi, esere bir derinlik kazandırmıştır. Diğer Herakles mozaikleri genellikle çoklu panolardan oluşan "döngüsel anlatı" (cyclic narrative) tekniğiyle yapıldığı için Syedra mozaiği bu yönüyle farklılık gösterir. İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenen ve Birecik menşeli olarak kaydedilmiş ancak Zeugma'dan kaçırıldığı düşünülen üç mozaik parçasında ise Nemea Aslanı, Erymanthos Yaban Domuzu ve Hesperidlerin Altın Elmaları görevleri betimlenmiştir.

Görevlerin İkonografisi ve Detaylı Analizi

Her bir görevin mitolojik içeriği ve sanatsal temsili farklılıklar gösterir. Sanat eserlerindeki tasvirler, mitolojik anlatıya sadık kalmakla birlikte, sanatçının üslubuna ve dönemin sanatsal geleneklerine göre biçimlenmiştir.

1. Nemea Aslanı

Herakles'in ilk görevi, hiçbir silahın işlemediği Nemea Aslanı'nı öldürmektir. Herakles, aslanı çıplak elleriyle boğarak öldürmüş ve postunu kendisine zırh yapmıştır. Syedra mozaiğinde Herakles genç, sakalsız ve çıplak betimlenmiş; aslanı sol diziyle sıkıştırarak boğarken gösterilmiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde bu mücadele iki farklı tiple tasvir edilmiştir: Birinde Herakles diz çöker vaziyette, diğerinde ise ayaktadır. Zeugma'dan geldiği düşünülen mozaik parçasında da Herakles çıplak, aslanın başını kollarıyla kavrarken betimlenmiştir.

2. Lerna Gölü'ndeki Hydra

Dokuz başlı bir yılan olan Hydra'nın kesilen başlarının yerine yenileri çıkmaktaydı. Herakles, yeğeni İolaos'un yardımıyla kesilen başların yerini meşale ile dağlayarak canavarı öldürmeyi başarmıştır. Syedra mozaiğinde Herakles, başında Nemea Aslanı postuyla, sol eliyle yılan başlı Hydra'yı yakalamış, sağ elindeki gürzüyle vurmaya hazırlanırken tasvir edilmiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde ise sağ elindeki sopayla Hydra'ya vurmak üzere olan Herakles betimlenir.

3. Kyreneia Geyiği

Artemis'e adanmış altın boynuzlu ve tunç ayaklı bu geyiğin canlı olarak yakalanması gerekiyordu. Herakles, geyiği bir yıl kovaladıktan sonra yaralayarak yakalamıştır. Syedra mozaiğindeki sahnede Herakles, kaçan geyiği sol boynuzundan yakalamış; başında aslan postu ve sırtında sadağı ile betimlenmiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde ise Herakles geyiği boynuzlarından tutmuş, sağ elindeki sopasıyla vurmak üzereyken gösterilir.

4. Erymanthos Yaban Domuzu

Herakles'in bu görevi, Erymanthos Dağı'ndaki yaban domuzunu canlı olarak yakalamaktı. Domuzu yakalayıp omuzuna alarak Eurystheus'a getirdiğinde, kral korkusundan bir fıçının içine saklanmıştır. Syedra mozaiğinde bu sahne oldukça tahrip olmuş durumdadır ancak Herakles'in sol bacağı ve fıçı içindeki Eurystheus'a ait olduğu düşünülen bir kol detayı görülebilmektedir. Herakleia Pontike sikkelerinde Herakles, domuzu omzunda taşırken betimlenmiştir. Zeugma kökenli mozaik parçasında ise Eurystheus'un korkudan bir küpün içine saklandığı an tasvir edilmiştir.

5. Augias'ın Ahırları

Herakles, Elis kralı Augias'ın yıllardır temizlenmemiş ahırlarını, Alpheios ve Peneus ırmaklarının yataklarını değiştirip ahırların içinden geçirerek bir günde temizlemiştir. Sanatta az betimlenen görevlerden biridir. Syedra mozaiğinde Herakles, yüksek bir kayalıktan akan suda ellerini temizlerken gösterilmiştir; işin bittiğini simgeleyen çapa ve sopası ise kenara bırakılmıştır. Herakleia Pontike sikkelerinde Herakles, elinde tırmık benzeri bir aletle betimlenir.

6. Stymphalos Kuşları

Herakles, insan etiyle beslenen bu kuşları, tanrıça Athena'nın verdiği tunç zilleri çalarak yuvalarından çıkarmış ve oklarıyla öldürmüştür. Syedra mozaiğinde Herakles, sol elinde yayı, sağ elinde okuyla, başında aslan postuyla betimlenmiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde de benzer bir kompozisyonla, okunu fırlatmış ve kuşları gözlemlerken tasvir edilmiştir.

7. Girit Boğası

Girit Kralı Minos'un Poseidon'a kurban etmediği için tanrı tarafından kudurtulan boğayı Herakles etkisiz hâle getirip Atina'ya götürmüştür. Syedra mozaiğinde sahne tahrip olmuş olsa da Herakles'in boğayı boynuzundan yakaladığı anlaşılmaktadır; mozaik ustası mitolojiye uygun olarak boğayı beyaz renkte işlemiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde de Herakles boğanın boynuzlarından tutmuş ilerlerken görülür.

8. Diomedes'in Atları

Herakles, Trakya Kralı Diomedes'in insan eti yiyen kısraklarını, kralı öldürüp atlarına yem ettikten sonra ehlileştirerek Mykenai'ye götürmüştür. Syedra mozaiğinde sahne büyük oranda tahrip olmuştur; yalnızca Herakles'in başı, sopası ve bir atın arka bacağına ait detaylar görülebilmektedir. Herakleia Pontike sikkelerinde Herakles, sol eliyle atı tutarken sağ elindeki sopasıyla diğer bir ata vurmak üzereyken tasvir edilmiştir.

9. Amazonlar Kraliçesi Hippolyte'nin Kemeri

Eurystheus'un kızı Admete'nin isteği üzerine Herakles, Amazon kraliçesi Hippolyte'nin Ares'in armağanı olan kemerini almakla görevlendirilir. Hera'nın kışkırtmasıyla çıkan savaşta Herakles kraliçeyi öldürerek kemeri alır. Syedra mozaiğinin merkezinde yer alan bu sahne de büyük oranda tahrip olmuştur; Herakles'in başının bir kısmı, bir amazonun yayı, kolu, bacağı, bir at detayı ve bir pelta (kalkan) görülebilmektedir. Herakleia Pontike sikkelerinde bu mücadele iki farklı tiple işlenmiştir: Birinde Herakles at üzerindeki kraliçeye saldırırken, diğerinde ise atıyla birlikte yere düşmüş kraliçeye vurmak üzeredir.

10. Geryoneus'un Sığırları

Üç gövdeli dev Geryoneus'un sığırlarını dünyanın batı ucundan getirme görevi için Herakles, devi ve bekçilerini öldürerek sığırları Yunanistan'a ulaştırır. Syedra mozaiğindeki sahneden yalnızca Herakles'in bacakları, sopası ve bir boğa toynağı ile boynuz detayı kalmıştır. Herakleia Pontike sikkelerinde bu görev, Herakles'in yanında iki öküzle yürüdüğü tek bir tiple, sadece İmparator Macrinus döneminde görülür ve en az tasvir edilen görevlerdendir.

11. Hesperidler'in Altın Elmaları

Herakles, Hera'nın düğün hediyesi olan ve bir ejderha tarafından korunan altın elmaları, dünyayı sırtında taşıyan Atlas'ı kandırarak elde eder. Syedra mozaiğinde Herakles, görevi tamamlamış bir şekilde, ayakta ve tam cepheden betimlenmiştir; sol kolundan aslan postu sarkmakta, sağ elinde ise bir taş üzerine dayadığı sopasını tutmaktadır. Herakleia Pontike sikkelerinde bu sahne iki tiple işlenmiştir: Birinde Herakles bir ağacın önünde yılanla birlikte, diğerinde ise ağaç ve yılan figürü olmadan sadece elmaları tutarken gösterilir. Zeugma'dan gelen parçada ise Herakles (veya Atlas) sağ elini ağaçtan elma koparmak üzere yukarı kaldırmış şekilde tasvir edilmiştir.

12. Kerberos'u Yeryüzüne Çıkarmak

Son görev, ölüler diyarının üç başlı bekçi köpeği Kerberos'u yeryüzüne çıkarmaktır. Herakles, Hermes ve Athena'nın yardımıyla yeraltına inmiş ve köpeği Eurystheus'a götürmüştür. Syedra mozaiğinde Herakles, sağ eliyle üç başlı Kerberos'u tasmasından tutarken betimlenmiştir. Herakleia Pontike sikkelerinde bu sahne üç farklı tiple, en sık tasvir edilen görevlerden biri olarak yer alır. Mitolojiye göre Herakles'in Kerberos'u yeryüzüne çıkardığı yerin Herakleia Pontike'deki Cehennemağzı Mağaraları olduğuna inanılır ve bu olay kente ismini vermiştir.

Figürün Gelişimi ve Sembolik Bağlam

Sanat eserlerinde Herakles'in tasviri kronolojik bir gelişim gösterir. Gerek Herakleia Pontike sikkelerinde gerekse Syedra mozaiğinde Herakles, ilk görevlerini yerine getirirken daha genç ve genellikle sakalsız, sonraki görevlerde ise olgunlaşmış ve sakallı olarak betimlenmiştir. Son görevlerinde ise yaşlılık dönemini yansıtan, kalınlaşmış ama adaleli vücut yapısıyla tasvir edilir.

Herakles figürü, antik kentler için bir kurucu (ktistes) ve kült figürü olarak da görülmüştür. Özellikle Herakleia Pontike'de Herakles kültünün etkin olduğu arkeolojik bulgularla desteklenmektedir. Bazı Roma imparatorları, güçlerini pekiştirmek amacıyla kendilerini Herakles ile özdeşleştirmiş ve sikkeler üzerinde onun gibi tasvir edilmişlerdir. Syedra gibi kentlerde hamam yapılarında Herakles betimlerinin tercih edilmesi, figürün atletizm, fiziksel güç ve dünyevi ihtişamla olan bağlantısına işaret eder.