Homotherium, soyu tükenmiş bir kılıç dişli kedi cinsi olup, Felidae familyası içinde Machairodontinae alt familyasına ve Homotherini kabilesine dâhildir. Bu cins ilk olarak 1890 yılında Fabrini tarafından tanımlanmıştır. Homotherium, Pliyosen’den Pleistosen sonuna kadar varlığını sürdürmüş ve hem Avrasya, hem Afrika hem de Kuzey Amerika'da geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bilinen en yaygın machairodontin cinslerinden biri olan Homotherium, genellikle sabre-toothed cat yani kılıç dişli kedi olarak adlandırılsa da, klasik sabre-tooth yapısından farklı ve daha özel morfolojik özelliklere sahiptir. Genelde Homotherium latidens türü üzerinden tanımlanır, ancak bazı araştırmacılar bu cinste daha fazla tür bulunduğunu ileri sürmektedir. Yine de günümüzde Avrasya fosilleri büyük ölçüde H. latidens adı altında birleştirilmiştir.
Morfolojik Özellikler
Homotherium’un iskelet ve diş yapısı, onu hem çağdaş büyük kedilerden hem de diğer machairodontlardan ayırır. Kafatası ve çene yapısı, diş morfolojisi ve postkranial iskelet unsurları bu türün avcılıktaki uzmanlaşmasını açıkça ortaya koyar. Kafatasında öne çıkan belirgin sagittal çıkıntı ve güçlü temporal kas izleri, çene kapanış gücünün yüksekliğine işaret eder. Özellikle üst köpek dişleri uzun ve yanlardan sıkıştırılmış olup, daha kısa ama kalın yapılarıyla Smilodon gibi klasik sabre-toothed türlerinden ayrılır. Bu dişlerin uçları hafif kavisli ve çoğunlukla ince tırtıklı (serrated) kenarlara sahiptir; bu yapı, avın yüzey dokularında hızlı kesiler açmaya uygundur. Alt çenede mandibular flanj adı verilen, öne doğru çıkıntı yapan bir yapı gözlemlenir ve bu, üst köpek dişlerini desteklemek için evrimleşmiş olabilir.
Alt kesici dişler bir yay biçiminde dizilir ve üçüncü alt kesici (i3), diğerlerinden belirgin biçimde büyüktür. Alt çene diş dizisi ile köpek dişleri arasında uzun bir diastema bulunur ve bu, güçlü kapanış ve avı sabitleme işlevi için önemli bir adaptasyondur. P3 ve P4 gibi alt premolarlar küçülmüş ya da tamamen kaybolmuş olabilir. Özellikle p2 neredeyse her bireyde yoktur. Molarlarda da yüksek aşınma görülse de parakonid ve protokonid arasında belirgin bir yapı farklılaşması izlenir.
Postkranial iskelet de türün predatör yapısına uygun evrimleşmiştir. Uzun ve kaslı ön uzuvlar, kısa ve daha zayıf arka uzuvlarla birlikte, Homotherium’un sırtının önden arkaya doğru eğimli bir görünüme sahip olmasına neden olur. Bu yapı, yüksek hızdan çok güçlü ve dengeli atılımlara olanak sağlar. Kuyruğun kısa ve kalın olması da bu mekaniği destekler. Omuz ve boyun kasları oldukça gelişmiştir; bu kas kitlesi kafatasında ve boyun vertebralarında da iz bırakacak biçimde kemikleşmiştir. Alaska ve İspanya’dan elde edilen humerus örneklerinde suprakondiloid foramen’in yapısı ve kas yapışma alanlarının büyüklüğü, bireyler arası cinsel dimorfizmi düşündürecek kadar değişkenlik göstermektedir.
Homotherium latidens. (Flickr)
Yavru Birey Morfolojisi: Badyarikha Mumyası
2020 yılında Sibirya’da (Yakutistan) permafrost içinde donmuş şekilde keşfedilen bir Homotherium latidens yavrusu, bu türe dair en eksiksiz yumuşak doku korunumuna sahip örneklerden biri olmuştur. Yaklaşık üç haftalık olduğu tahmin edilen birey, anatomik olarak modern aslan yavrularına benzerlik göstermesine karşın birçok ayırt edici özelliğe de sahiptir.
Muzzle (burun ve ağız bölgesi) geniş, ağız açıklığı büyük ve kulaklar küçüktür. Boyun bölgesi son derece kaslı ve hacimlidir; ön uzuvlar vücut oranına göre uzundur. Kürk rengi koyu kahverengidir ve tüyler kısa ama yoğundur. Kafatası şekli yuvarlak, beyin hacmi görece büyük, yüz iskeleti ise uzun ve geniştir. Özellikle infraorbital foramen’in dar ve dikey olması, Homotherium’un yüz kası yerleşiminin diğer büyük kedilerden farklı olduğuna işaret etmektedir. Alt ve üst kesici dişler erken dönemde bile konik ve gelişmiştir. Bu özellikler, Homotherium’un doğumdan itibaren güçlü çiğneme ve tutma becerilerine sahip olduğunu göstermektedir.
Homotherium latidens'in donmuş mumyası (Owen, 1846), örnek DMF AS RS, no. Met-20-1, Rusya, Sakha Cumhuriyeti (Yakutistan), Indigirka Nehri havzası, Badyarikha Nehri; Üst Pleyistosen: (A) dış görünüm; (B) iskelet, BT taraması, sırt görünümü. (Researchgate)
Homotherium’un fosilleri Afrika, Avrasya ve Kuzey Amerika boyunca yayılmıştır. Avrupa’da Fransa’daki Senèze, İspanya’daki Incarcal ve Almanya’daki Schöningen sahaları en önemli örnekler sunar. Schöningen buluntuları, özellikle iyi belgelenmiş arkeolojik katmanlar içinde yer alması bakımından dikkate değerdir. Bu örnekler arasında dişler ve bir humerus parçası bulunur; humerus üzerinde hominin (erken insan) etkisine dair izler tespit edilmiştir. Bu da Homotherium’un sadece ekolojik bir yırtıcı değil, aynı zamanda Orta Paleolitik hominin toplulukları için doğrudan bir rekabet unsuru olduğunu düşündürmektedir.
Kuzey Amerika’da Homotherium serum türü, geç Pleistosen’e dek yaşamıştır. Venezuela’daki örnekler Homotherium venezuelensis adıyla ayrı bir tür olarak tanımlanmıştır. Avrupa’da Homotherium’un son izlerine ilişkin tartışmalar sürmektedir; bazı örnekler geç Pleistosen’e tarihlense de, güvenilir stratigrafik bağlam eksikliği nedeniyle bu veriler ihtiyatla karşılanmaktadır.
Evrimsel Süreç ve Tür Çeşitliliği
Homotherium cinsinin evrimi, hem zamansal hem de coğrafi açıdan büyük çeşitlilik göstermektedir. Avrupa’daki Pliosen dönemine ait örnekler, daha gelişmemiş çene yapıları nedeniyle Homotherium cf. davitasvilii gibi daha ilkel türlerle ilişkilendirilmiştir. Ancak Villafranchian döneminden itibaren fosil örneklerinde büyük bir morfolojik çeşitlilik ortaya çıkmıştır. Bu çeşitliliğin bir kısmı bireyler arası varyasyon ve cinsel dimorfizm olarak değerlendirilmiş, ancak bazı araştırmacılar farklı türlerin varlığını savunmuştur. Günümüzde Avrasya örnekleri için baskın görüş, tüm bu varyasyonun Homotherium latidens altında toplanması yönündedir. Kuzey Amerika’da ise H. serum ve H. ischyrus gibi türler ayırt edilmektedir.
Soyun Tükenişi
Homotherium’un yok oluşu, muhtemelen çok faktörlü bir süreçtir. Avcı baskısının artması, Pleistosen’in geç evrelerinde iklimsel dalgalanmalar ve habitat değişimleri bu türün hayatta kalma şansını azaltmıştır. Büyük av hayvanlarının göç yollarının değişmesi ya da yok olması, Homotherium gibi büyük avcılarda besin zincirinin kırılmasına neden olmuş olabilir. Ayrıca, insan evriminin daha ileri evrelerinde Homo heidelbergensis ve Homo sapiens gibi türlerin avcı rekabetinin, bu tür için ölümcül bir faktör hâline gelmiş olabileceği tahmin edilmektedir. Avrupa’daki en geç Homotherium buluntuları 300.000 yıl öncesine tarihlendirilirken, Kuzey Amerika’da tür yaklaşık 12.000 yıl öncesine kadar varlığını sürdürmüştür.
