Cumhuriyet döneminde şehirleşme ve modern kentlerin inşasını desteklemek amacıyla kurulan İller Bankası (başlangıçta Belediyeler Bankası), belediyelerin altyapı ve imar yatırımlarını destekleyecek bir kamu bankası olarak 1933 yılında faaliyete başlamıştır. Uzun vadeli ve düşük faizli kredi ihtiyacına kamu kaynaklarıyla çözüm sunan bu kurum, Türkiye’de planlı kentleşme süreçlerinin mali altyapısını kurmuştur. 1945’te İller Bankası adını alan kurum, 2011’de anonim şirket yapısına dönüştürülerek kamusal kimliğinden uzaklaştırılmıştır.

^{İller Bankası Binası (AA)}

Belediyeler Bankası’nın Kuruluşu

1929 Dünya Ekonomik Buhranı sonrası özel finansman kaynaklarının yetersizleşmesi, belediyelerin kentleşme çabalarında ciddi sıkıntılar doğurmuştu. Belediyeler, altyapı hizmetlerini gerçekleştirmek için özel bankalardan yüksek faizli krediler almak zorunda kalıyor, bu da yerel kalkınma hedeflerini sekteye uğratıyordu. Bu ortamda, düşük faizli ve uzun vadeli kamu kredilerine ihtiyaç doğmuş; bu ihtiyacı karşılamak amacıyla 1930 tarihli 1580 sayılı Belediye Kanunu’nda belediyelere ait bir banka kurulmasına dair hüküm yer almıştır.

1580 sayılı Kanun’un 131. maddesiyle, belediye gelirlerinin %5’inin biriktirilerek kurulacak bir bankaya aktarılması zorunluluğu getirilmiştir. Bu hükme dayanarak 1931 yılı itibarıyla belediyeler bu fonu toplamaya başlamış, 1,5 milyon liralık bir sermaye birikimi sağlanmıştır. Bu süreç sonucunda 11 Haziran 1933 tarihinde 2301 sayılı kanunla Belediyeler Bankası kurulmuştur.

Kurumsal Yapı ve Görevler

2301 sayılı yasa gereği Belediyeler Bankası, belediyelere altyapı ve şehircilik yatırımlarında kullanılmak üzere kredi vermek, kısa ve uzun vadeli avans açmak, cari hesap işlemleri yürütmek ve gerekli teminatları talep etmekle yetkilendirilmiştir. Sermaye kaynağı, tüm belediyelerden toplanan zorunlu %5'lik katılım paylarından oluşmuştur. Ayrıca banka, ikraz ve avans işlemlerinde borçlu belediyelerden gelirlerinin bir kısmını teminat olarak alma hakkına da sahiptir.

Banka idaresi, Dahiliye Vekâleti’nin önerisiyle tayin edilen bir başkan ve üç üyeden oluşan bir idare meclisi ile yürütülmekteydi. Ayrıca Divan-ı Muhasebat ve Dahiliye Vekâleti temsilcilerinden oluşan bir Genel Kurul ve murakıplar da kurumun mali denetimini gerçekleştirmekteydi. Banka, belediyelerin maaş ve personel giderlerine yönelik kredi sağlamaktan yasaklanmıştı.

Mimari ve Sembolik Değeri

Belediyeler Bankası’nın yalnızca mali değil, sembolik bir yönü de olmuştur. 1935 yılında açılan mimari yarışmayı, Atatürk’ün yakın çevresinden Mimar Seyfi Arkan kazanmış ve Ankara’daki banka binasının tasarımını üstlenmiştir. Arkan, projede Atatürk’ün verdiği “Sur” adını rumuz olarak kullanmıştır. Yapı, dönemin özgün ve yerli mimari anlayışını yansıtan nadide örneklerden biri olmuş, ancak sonraki yıllarda yıkılarak kent belleğinden silinmiştir.

İller Bankası’na Dönüşüm Süreci

Belediyeler Bankası’nın yalnızca belediyelere hizmet verebilmesi ve büyüyen şehirlerde artan finansman ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalması nedeniyle 1944’te yeni bir düzenleme gündeme gelmiştir. 29 Temmuz 1944 tarihinde TBMM’ye sunulan kanun tasarısıyla banka, İller Bankası adını almış ve 13 Haziran 1945’te 4759 sayılı kanunla yeni bir tüzel kişilik olarak kurulmuştur.

Yeni düzenlemeyle birlikte İl Özel İdareleri ve köyler de banka hizmetlerinden yararlanabilir hale gelmiş, kurumun hizmet alanı genişletilmiştir. İller Bankası, Türkiye'nin imar ve altyapı alanındaki birçok önemli projesine destek vermiş; köy yolları, içme suyu, kanalizasyon ve imar planlaması gibi alanlarda etkin rol üstlenmiştir.

2011 Reformu: Anonim Şirkete Dönüşüm

26 Ocak 2011 tarihinde TBMM’de kabul edilen ve 8 Şubat 2011 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanan 6107 sayılı Kanun ile İller Bankası A.Ş. haline getirilmiştir. Bu değişiklikle birlikte kamu kurumu niteliği zayıflamış, banka özel hukuk hükümlerine tabi bir yatırım ve kalkınma bankasına dönüştürülmüştür.

Bu dönüşümün ardından İller Bankası, teknik hizmetler alanındaki faaliyetlerini büyük ölçüde sonlandırarak daha çok mali kaynak sağlayan ve arazi değerleme yoluyla gelir elde etmeye odaklanan bir yapıya evrilmiştir. Bu gelişme, kurumun Cumhuriyet dönemindeki sosyal kalkınma misyonundan uzaklaşması şeklinde yorumlanmıştır.