İroni, geniş bir kavram olup, tarih boyunca farklı şekillerde tanımlanmış ve algılanmıştır. Genel olarak, söylenen veya yapılan eylemin tam tersinin kastedildiği bir iletişim becerisi veya yöntemidir. Bu tanım, kişinin muhatabını övüyor gibi yapıp aslında onu eleştirdiği ve küçük düşürdüğü durumları içerir. İroni, dilin ve tonlamanın yanı sıra, gerçekliğin tam tersiyle yapılan ifadelerde en çarpıcı şekilde ortaya çıkar.

İroninin Kökeni

İroni kelimesi Yunanca "eironeia"dan gelir ve "aldatma" veya "kandırma" anlamına gelir. İlk olarak Antik Yunan'da Sokrates ile doğmuş, Platon ve Aristoteles ile gelişmiştir. Aristophanes'in algısında ironi olumsuz bir anlam taşıyor, haksız durumda bile karşıtları yanıltarak haklı çıkmayı sağlayan bir araç olarak görülüyordu. Aristoteles ise ironiyi, kendini olduğundan daha az gösteren "eiron" (müstehzi) ile kendini olduğundan fazla gösteren "alazon" (şarlatan) arasındaki ilişki içinde tanımlayarak daha sevimli bir niteliğe kavuşturmuştur. Sokrates'in ironisi, tartışma sırasında rakiplerini gülünç duruma düşürerek alt etmesini sağlayan bir tutumdur; o, bildiği halde bilmez gibi yaparak rakiplerini kendi noktasına çekmeye çalışır. Sokrates'in ironisinin asıl amacı kandırmak değil, alçakgönüllülükle doğruya yöneltmektir.

Romantik Dönem: İroni, retorik bir araç olmaktan çıkıp, romantik dönemle birlikte sanatçılığın ayırt edici özelliği olarak kabul edilen felsefi bir tercihe dönüşmüştür.

Modern ve Postmodern Dönemler: Moderne doğru ilerledikçe dilin kaçınılmaz bir fonksiyonu ve metnin yapısına işlemiş, metinden kolayca ayırt edilemeyecek biçimsel bir seçim olarak öne çıkmıştır. 19. yüzyılın sonunda retoriğe bağlı tanımları ve erken romantiklerin felsefi anlamı önemini yitirmeye başlamış, mizah, espri ve zekâ ile birleştirilmiştir. Postmodern süreçte ise, modern dünyanın olumsuzluklarına karşı alaycı bir tarzda yergi aracı olarak kullanılmıştır. Bu dönemde sanatçı, eserde gerçek ile kurmacanın sınırlarını belirsizleştirir; tek bir "gerçeklik" veya "doğru" olmadığı düşünülür.

İroninin İşleyişi ve Amacı

İroninin temel özelliği, gerçek ile görünüş veya söylenen ile söylenmek istenen arasındaki zıtlığa dayanmasıdır. Bu zıtlık, aynı zamanda ironistin dünyaya ve kendisine karşı geliştirdiği "karşı olma" tutumundan beslenir. İroni, söylem kalıplarını farklı bir bakış açısıyla yeniden okunacak/görülecek biçime getirmeyi amaçlar. Bu, genel doğru olarak kabul edilen gerçekleri toplumsal kabulden kurtarıp "muhalif birey" bilinciyle yorumlamaktır. Sanatçılar, eserlerini daha ilgi çekici kılmak ve okuyucuları görünenin ötesindeki gerçekliğe yönlendirmek için ironi kullanır. Nietzsche'ye göre ironinin amacı, küçültmek ve utandırmak, ancak bunu iyi niyet uyandıran, iyileştirici bir tarzda yapmaktır. İronist, sözü farklı biçimlerde kullanabilen ve tersine çevirebilen kişidir. İroni ile kurbanı alt etme ve onu kendi söyleminde tuzağa düşürme maksadıyla kullanılabilir. İronik belirsizlik, anlamın (özün) görünenin (fenomenin) arkasında gizlenmesiyle oluşur ve muhatabın fenomen ile öz arasındaki bağlantıyı kurmasını gerektirir. İroni, birçok söz sanatı ve edebi türle yakın temas halindedir ve sıklıkla onlarla karıştırılır.

Mizah ve Yergi (Satir/Hiciv/Taşlama): Mizah, espri, şaka ve parodi gibi kavramlarla birlikte gülmeye yol açar. İroni, mizahın, eleştirinin ve gerçeğin bir arada kurgulanmış halidir. Yergi ve taşlama gibi türler, ironiye kaynaklık etmiştir. İroni, eleştiriyle birleştiğinde daha etkili olur, hatta intikam aracına dönüşebilir.

Metafor: Metaforik anlatımda söylenenlerin işaret ve iması ile istenen anlama ulaşma durumu söz konusudur; ironi ise söylenenin tersi bir anlama işaret eder. İroni, kısmen hileli bir oyuna benzer ve metafor kadar saf bir anlam alanına işaret etmez.

Alegori: Alegoride de dikkatler başka bir manaya çekilir. Alegori, metnin bütününe yayılmış bir anlatım tekniği iken, ironi metnin bir bölümünde veya konuşmalarda rastlanabilir. Alegoride temsiller öne çıkarken ironide bu durum söz konusu değildir.

Parodi: Bir anlatının bağlamını değiştirerek onu gülünç hale getirir. Parodi, var olan alıntıları alaycı bir şekilde dönüştürür ve bu dönüşümler sırasında ironilere başvurulabilir. İroni, parodiyi kapsar ve parodi gücünün bir kısmını ironiden alır. İroni tek anlamlılığı reddederken, parodi "tek metinciliği" reddeder.

İroninin Uygulandığı Alanlar

İroni, edebiyattan tiyatroya, hitabetten günlük konuşmalara kadar farklı alanlarda kullanılır.

Antik Yunan Tragedyalarında: İroni, insanın inançları ve amaçları ile tüm eylemlerinin başka güçlerce yönlendirilmesi arasındaki karşıtlıkla ortaya çıkar. Aiskhylos, Sophokles ve Euripides gibi tragedya yazarları, dünya görüşlerine ve sanat anlayışlarına bağlı olarak ironiden farklı düzeylerde yararlanmışlardır.

Söz İronisi: Antik Yunan tiyatrosunda mask kullanımı nedeniyle söz ironisi oldukça gelişmiştir. Konuşanın farkına varmadan çift anlamlı sözler kullanmasıyla diyalog yaratılır.

Durum İronisi: Özellikle "yazgı" düşüncesine bağlı olarak yaratılır.

Trajik İroni / Dramatik İroni: Kahramanın yıkımından sorumlu görünen bir gerçeği temsil eden sözlerin, oyun ilerledikçe veya izleyicinin daha geniş bilgisiyle birleştiğinde ikinci bir katman açığa çıkarmasıdır. Bu ikinci katman, ilk katmandaki anlamı yadsımaz, aksine derinleştirir ve etkisini artırır. Sophokles, söz ironisi ve trajik ironiyi birlikte kullanır.

Euripides İronisi: İroni, sadece teknik bir araç olmaktan çıkıp bir yazma tutumuna dönüşmüştür. Euripides, izleyicinin beklentisini bozan mitosu değiştirmesiyle ve zıt yargı tümcelerini aynı ağırlıkla sunmasıyla ironiktir. Habercileri aracılığıyla kendi sesini metne katması, Euripides tiyatrosunu baştan sona ironik kılar.