İzmir, Türkiye'nin batısında yer alan ve uzun bir tarihsel geçmişe sahip şehirlerden biridir. Coğrafi konumu itibarıyla tarih boyunca çeşitli kültürlerin etkileşim alanında yer almış; bu durum, kentin mimari dokusunda ve kentsel yapısında izlerini sürdürmüştür. İzmir'deki önemli yapılardan biri olan Tarihi Asansör, kentin ulaşım altyapısının yanı sıra sosyal ve kültürel gelişimi açısından da dikkat çeken bir örnek teşkil etmektedir. 1907 yılında Musevi iş insanı Nesim Levi Bayraklıoğlu tarafından inşa ettirilen yapı, yalnızca iki farklı kot arasındaki ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla değil, aynı zamanda dönemin kent yaşamına yönelik işlevsel bir çözüm olarak tasarlanmıştır.
İzmir Tarihi Asansör. (İzmir Art)
Tarihi Asansör’ün Doğuşu
Tarihi Asansör, İzmir’in Konak ilçesine bağlı Karataş semtinde, Mithatpaşa Caddesi ile günümüzde Şehit Nihatbey Caddesi olarak bilinen Halil Rıfat Paşa Caddesi arasında konumlanmaktadır. Bu iki cadde arasında yaklaşık 58 metrelik bir kot farkı bulunmaktadır. 20. yüzyılın başlarında bu yükseklik farkı, 155 basamaklı bir merdiven aracılığıyla aşılmaktaydı. Ancak dik merdiven yapısı, özellikle yaşlı bireyler, hastalar ve yük taşıyan kişiler için erişim açısından çeşitli zorluklar doğurmaktaydı.
Bu bağlamda, dönemin Musevi cemaatine mensup iş insanı Nesim Levi Bayraklıoğlu, 1907 yılında söz konusu yükseklik farkını aşmak amacıyla bir asansör yapısının inşasını finanse etmiştir. Yapının tasarımı ve inşa süreci hakkında farklı anlatılar bulunmakla birlikte, bazı kaynaklarda Levi’nin bu fikri Avrupa seyahatlerinde edindiği izlenimlerden hareketle geliştirdiği öne sürülmektedir. Bir diğer anlatıya göre ise yapı, Levi’nin yakın çevresinde yaşanan bir kaza neticesinde gündeme gelmiştir. Yapının inşasında, Marsilya’dan getirilen tuğlaların kullanıldığı, yapının dönemin teknik imkânları doğrultusunda inşa edildiği bilinmektedir. Asansör, başlangıçta su ve buhar gücüyle çalışmakta olup, Türkiye'de bu işlevle inşa edilmiş ilk örneklerden biri olarak değerlendirilmektedir.
Yapının inşa edilmesinin ardından elde edilen gelirlerin bir dönem Karataş Musevi Hastanesi’nin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kullanıldığına dair bilgiler kaynaklarda yer almaktadır. Yaklaşık 40 metre yüksekliğindeki kule, yapıldığı dönemde hem işlevsel hem de yapısal açıdan kent dokusuna entegre olmuş; zamanla kentsel hafızada simgesel bir yapı olarak yer edinmiştir.
Mimari Özellikler
Tarihi Asansör, mimari açıdan dört kademeli kule formunda inşa edilmiştir. Yapının en alt bölümü taş malzeme ile, üstteki üç katmanı ise tuğla ile oluşturulmuştur. Tuğla bölümler, yatay silmelerle birbirinden ayrılmış; köşe bölgeleri çıkıntılarla belirginleştirilmiştir. Kulenin giriş cephesinde, özellikle asansör kabininin yer aldığı bölümde yumurta frizi, bitkisel ve yıldız motifleri gibi çeşitli süsleme unsurları yer almaktadır. Bu bezemeler, yapının inşa edildiği dönemdeki estetik anlayışa ilişkin bilgi vermektedir.
Kulenin taş bölümünün alt kısmında, Fransızca ve İbranice dillerinde yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Kitabede “Asansör, 1907 yılında Nesim Levi tarafından yaptırılmıştır.” ifadesi yer almaktadır. Yapı, yukarı doğru kademeli biçimde daralan bir form sergilemekte olup, en üst katında demir konsollar üzerine oturtulmuş bir ahşap seyir terası bulunmaktadır. Terasta yer alan dökme demir korkuluklar, süsleme amaçlı motiflerle işlenmiştir ve dönemin yapı süslemeciliği açısından örnek teşkil etmektedir. Asansör kabini çalışırken kulenin küçük pencerelerinden dış manzara görülebilmektedir; bu mimari düzenleme, yapının kullanım sürecine görsel bir boyut kazandırmaktadır.
Tarihsel Dönüşümler
Tarihi Asansör, 20. yüzyıl boyunca farklı işlevlerde kullanılmış ve çeşitli fiziksel ile işlevsel dönüşümler geçirmiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında yapının alt katı kumarhane, orta katı fotoğrafhane, üst katı ise sinema salonu olarak kullanılmıştır. Bu dönemde yapı, ulaşımın yanı sıra çeşitli sosyal ve kültürel etkinliklere de ev sahipliği yapmıştır. Savaş sonrası yıllarda ise yapı farklı kişi ve kurumlara kiraya verilmiş; bakım ve onarım eksiklikleri nedeniyle zamanla kullanılmaz hâle gelmiştir.
1942 yılında yapı, incir ticareti ile tanınan iş insanı Şerif Remzi Reyent tarafından satın alınmıştır. Ancak 1960 yılında Reyent ile İzmir Belediyesi arasında çıkan anlaşmazlık neticesinde yapı hizmet dışı bırakılmış ve depo işleviyle kullanılmaya başlanmıştır. Reyent’in 1973 yılındaki vefatından sonra yapı uzun bir süre kullanılmadan kalmış; 1983 yılında yeğeni Ayla Ökmen tarafından İzmir Büyükşehir Belediyesi’ne bağışlanmıştır.
Bağışın ardından yapının yeniden işlevlendirilmesi amacıyla restorasyon çalışmaları başlatılmıştır. 1985 yılında gerçekleştirilen ilk aşamada, asansörün su ile çalışan eski mekanizması elektrikli sisteme dönüştürülmüştür. 1992 yılında ise “İzmir Tarihi Asansörü ve Çevresi Kültürel Geliştirme Projesi” kapsamında daha kapsamlı bir restorasyon süreci yürütülmüştür. Bu kapsamda, yapının çevresinde yer alan sokak dokusu da yeniden düzenlenmiş; yapı ve çevresi kentsel turizm bağlamında değerlendirilmiştir.
Dario Moreno Sokağı
Tarihi Asansör’e giriş, günümüzde “Dario Moreno Sokağı” olarak adlandırılan güzergâh üzerinden sağlanmaktadır. Bu sokak, İzmir doğumlu müzisyen Dario Moreno’nun bir dönem annesiyle birlikte bu bölgede yaşamış olması nedeniyle 1990 yılında onun adıyla anılmaya başlanmıştır. Sokak, iki yanında yer alan ve “sakız evleri” olarak tanımlanan geleneksel konut tipleri ile dikkat çekmektedir. Söz konusu yapılar, İzmir'in geleneksel sivil mimarisine ait karakteristik özellikleri yansıtmakta olup, günümüzde çeşitli kafe, galeri ve ticari işletmeler olarak kullanılmaktadır. Dario Moreno Sokağı ve çevresi, Tarihi Asansör ile birlikte kültürel miras kapsamında koruma altına alınmıştır ve kent kimliği açısından önem taşıyan bir kentsel alan olarak değerlendirilmektedir.
Günümüzde Tarihi Asansör
Günümüzde Tarihi Asansör, İzmir kentinin önemli turistik odak noktalarından biri konumundadır. Yapı, İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından işletilmekte olup, üst katında kafe, restoran ve benzeri sosyal alanlara ev sahipliği yapmaktadır. Seyir terası, ziyaretçilere İzmir Körfezi ve kent siluetine ilişkin geniş bir panorama sunmaktadır. Yapı haftanın yedi günü 08.00–24.00 saatleri arasında hizmet vermekte olup, asansör kullanımı ücretsizdir.
Tarihi Asansör, özellikle gün batımı saatlerinde yoğun ziyaretçi ilgisi görmekte; yapının fiziksel konumu ve manzaraya erişim imkânı, sosyal buluşmalar ve rekreasyonel kullanımlar açısından tercih edilme nedenleri arasında yer almaktadır. Yapının üst katında konumlanan restoran ve dinlenme alanları, kentsel turizm bağlamında işletilmektedir. Yaklaşık 105 yılı aşkın süredir ayakta kalan yapı, hem işlevselliğini sürdürmekte hem de kentsel bellek açısından tarihsel bir referans noktası oluşturmaktadır.
Yapının inşa süreci, dönemin sosyal ihtiyaçlarıyla ilişkilendirilen bir bağlamda değerlendirilmekte olup, Nesim Levi Bayraklıoğlu tarafından hayata geçirilen bir altyapı çözümüdür. Yapı; mimari özellikleri, zaman içinde geçirdiği dönüşümler ve günümüzdeki işlevsel devamlılığı ile İzmir kent kimliğinin şekillenmesinde rol oynamaktadır. Karataş bölgesinde konumlanan bu yapı, inşa edildiği dönemde yaya erişimini kolaylaştırmaya yönelik bir çözüm sunarken, günümüzde kentsel turizme entegre olmuş çok işlevli bir mekân olarak varlığını sürdürmektedir.
