Kalaycılık, özellikle bakır kapların kalay ile kaplanması işlemini gerçekleştiren zanaatkârların icra ettiği, ustalık gerektiren geleneksel bir el sanatıdır. Bakırın günlük yaşamda yaygın kullanımının bir sonucu olarak ortaya çıkan bu meslek, zaman içinde Türk mutfağıyla özdeşleşen bakır kaplarla ayrılmaz bir bütün haline gelmiştir.

^{Kalaycılık (AA)}

Kimyasal Önemi

Bakırın havayla teması neticesinde oluşan zararlı maddeleri önleyerek sağlıklı bir alaşım sağlayan kalay, hem bakırı, hem içinde pişirilen yemeği hem de insanı korumasıyla bilinir. Bakır kaplar kalayla kaplanmadan kullanıldıklarında çabuk oksitlenir ve bakır zehirlenmelerine neden olabilirler. Bu sebeple kalay, bakır kapların mutfaklarda kullanılabilmesi için hayati bir öneme sahiptir. Endüstride ise lehimlerde, çelik levhaların kaplanmasında, kimya, uçak, gemi sanayii ve elektronikte geniş bir kullanım alanına sahiptir.

Kalaycılık İşlemi ve Kullanılan Malzemeler

Kalaycılık, titizlikle uygulanan üç temel aşamadan oluşur:

• Tavlama: Kalaylanacak kaplardaki yağ ve zamanla oluşan atıkların, körük (genellikle manda derisinden yapılmış hava üfleyen bir malzeme) ve kömür yardımıyla orta sıcaklıkta yakılması işlemidir. Daha önce hiç kalaylanmamış kaplara "kızıl kap" denir.
• Temizleme: Tavlanan malzemeler tuz ruhu ile sıvanır ve kalaylanacak kısımlar ince kumlarla el ve ayak yardımıyla temizlenir. Kalay almasını engelleyecek tüm dış etkenlerden arındırılır. Ezik veya büzük olan yerler çekiç, tokmak gibi özel aletlerle düzeltilir. Kabın tabanı genellikle tokmakla düzeltilir çünkü tokmak bakırın tabanını sertleştirmezken, pardek çekici tabanın sertleşmesine neden olur. Temizleme esnasında kum, su, kostik ve tuz ruhu da kullanılır.
• Kalaylama: Körükte ısı ile tavına getirilen kaplara çubuk halindeki kalayın sürülmesiyle kolayca kaygan hale gelmesi sağlanır. Kalayın, kalaycı pamuğu (steril pamuktan farklı olarak rulo şeklinde ve avuç içerisinde kolay hareket ettirilebilen bir pamuktur) ve nişadır (amonyak tuzu olarak bilinen amonyum klorür bileşiği) yardımıyla zemine düzenli bir şekilde dağıtılması işlemine "kalaylama" denir.
• Nişadır, metalin yüzeyinde hasıl olmuş oksit tabakasını kaldırarak metalin lehime müsait hale gelmesini sağlar.

Kalaycılıkta kullanılan diğer malzemeler arasında kıskaç, avurtlu kıskaç, edrenç, fırça, tıkmak, çinko ve pardek çekici bulunur.

^{Kalaycılık (AA)}

Anadolu'da Kalaycılık Mesleği ve Günümüzdeki Durumu

Anadolu'da günlük yaşamla iç içe geçmiş bir meslek olan kalaycılık, sabit dükkânların yanı sıra seyyar olarak da icra edilmiştir. Kalaycılar, sokak sokak dolaşarak insanların mutfaklarında kullandıkları bakır eşyaları kalaylamak için emek vermişlerdir. Bu durum, bakırın günlük yaşamdaki yaygın kullanımından ve kalaylanmasının zorunlu oluşundan kaynaklanmıştır. Günümüzde hala seyyar kalaycılara yer yer rastlamak mümkündür.

Ancak günümüzde kalaycılık, kaybolmaya yüz tutmuş meslekler arasında sayılmaktadır. Çelik, alüminyum, emaye ve teflon gibi mutfak eşyalarının kullanımının artması, bakır kapların üretiminin azalması ve insanların bakır eşyalara olan rağbetinin düşmesi, kalaycılığın tükenme noktasına gelmesine neden olmuştur. Bu durum, arz-talep dengesindeki değişimin bir sonucudur. Kalaycı ustaları, çırak bulamamaktan ve bu geleneksel mesleğin yitip gitmesinden endişe duymaktadır. Usta-çırak ilişkisiyle aktarılan bu mesleğin geleceği belirsizliğini korumaktadır.

Bakır kapların kalaylanmasının insan sağlığına faydaları bilimsel olarak da kanıtlanmıştır. Kalaylı bakırda pişen yemeklerin daha sağlıklı, temiz ve lezzetli olduğu ifade edilmektedir.

Günümüzde bakırın süs eşyası, cezve, ayran tası, fincan, leğen gibi ürünlerin kullanımının simgesel ve sembolik anlamda değer kazanmasıyla devam etse de, bu, mesleğin eski canlılığını sürdürmesi için yeterli olmamaktadır. Özellikle pekmez ve salça zamanı kazan kalaylama işinin arttığı görülse de, genel talep azalmıştır.

Kalaycılığın sürdürülebilirliği için yeni nesillere aktarımı ve mesleki kurslarla desteklenmesi gerektiği dile getirilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı ve Halk Eğitim Merkezleri'nin mesleki kurslar düzenleyebileceği, meslek kazandıran zanaat okulları açılarak içinde bakır ve kalaycılık bölümü oluşturulabileceği önerilmiştir.

^{Kalaycılık Belgeseli (TRT Arşiv)}