Kaleiçi Camii, Aydın ili Kuşadası ilçesi Camikebir Mahallesi Yedi Eylül Sokak No:8’de, tarihi surlarla çevrili eski kent dokusunun merkezinde yer almaktadır. Öküz Mehmet Paşa Camii olarak da bilinen yapı, Kuşadası’nın en eski tarihli camisi olup kentin ana yerleşimini oluşturan Kaleiçi semtinde bulunmaktadır. 

Tarihçe 

Caminin kitabesi günümüze ulaşmamış olmakla birlikte, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivlerinde yer alan 1617 yılı öncesine ait vakfiye kayıtlarından, Sadrazam ve Damat Konevî Öküz Mehmet Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Öküz Mehmet Paşa, 1607’de vezir ve Mısır valisi, 1611’de kaptan-ı derya, 1612’de ikinci vezir, 1614 ve 1619’da iki kez sadrazamlık görevinde bulunmuş, 1622’de vefat etmiştir. Vakfiyelerde “Kuşadası nam mevkide bir cami-i latif” ifadesi geçmekte, caminin Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı ile birlikte 17. yüzyılda inşa edildiği belirtilmektedir. 

1830 yılında caminin kuzey cephesine bağdadi son cemaat yeri eklenmiş, bu onarım sırasında mihrap gibi bazı unsurlar Barok üslupta yeniden düzenlenmiştir. 1712 yılında minarede tamirat yapılmış, 1982 yılında da mihrap ve iç düzenlemelerde eklemeler gerçekleştirilmiştir. 

Mimari Özellikler 

• Plan ve Malzeme: Kare planlı cami, kesme taş, kırma taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. 
• Kubbe ve Kasnak: Esas ibadet mekânını örten kubbe, 16 kenarlı kasnak üzerine oturtulmuş olup yuvarlak kemerli on altı pencere ile aydınlatılır. Kasnak pencereleri arasına yağlı boya ile iyon tarzında sütunlar resmedilmiştir. 
• Son Cemaat Yeri: Kuzey cephesinde, üç gözlü bağdadi son cemaat yeri yer almakta olup 1830 yılında eklenmiştir. 
• Kapı: Cümle kapısı Osmanlı ahşap işçiliğinin önemli bir örneğidir. “Kündekârî” tekniği ile çivi kullanılmadan birleştirilen geometrik geçmeli ahşap parçalar, sedef kakmalarla bezenmiştir. Orijinal kapı kanatları yenilenmiştir. 
• Mihrap: Yuvarlak kemerli nişin iki yanında sütunceler, üzerinde ise Barok üslupta alınlık yer alır. Kenar bordürleri üçlü sütuncelere sahip mihrabın nişi perde motifiyle zenginleştirilmiştir. Alçı malzemeden yapılmış tezyinat, 1830 onarımında eklenmiştir. 
• Minber ve Kürsü: Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir. 
• Pencereler: Alt seviyedeki pencereler dikdörtgen formlu ve sivri kemerli alınlıklıdır. Üst kısımdaki tepe pencereleri vitraylıdır. 
• Kadınlar Mahfili: Ahşap kadınlar mahfili yenilenmiştir. 

Minare  

Sekizgen kaideli minarenin her yüzeyinde yuvarlak kemerli birer niş bulunmaktadır. Pabuç kısmından silindirik gövdeye geçiş üçgenlerle sağlanmıştır. Gövde, pabuç ve şerefe altında bileziklerle kuşatılmıştır. Tuğlalar üçgen diş formunda dizilerek şerefe altı oluşturulmuştur. Şerefe korkulukları ve petek kısmı briketle yenilenmiş, külahı ise saç kaplamadır. Minarenin kubbe eteğine ulaşan kapı üzerinde yer alan dört satırlık kitabe, minarenin 1712 yılında tamir edildiğini göstermektedir. 

İlyas Ağa Kütüphanesi 

Caminin kuzeydoğu köşesinde, giriş kapısının sol tarafında yer alan yapı, Sığla Sancağı Mütesellimi İlyas Ağa tarafından 1812 yılında yaptırılmıştır. Kareye yakın dikdörtgen planlı, tek mekânlı ve oval kubbeli olan kütüphane, camiyle bitişik pencereden bağlantılıdır. Kitabesi ebcet hesabıyla Hicrî 1227 (Miladî 1812) tarihini vermektedir. Günümüzde Kuşadası İlçe Müftülüğü Aile ve İrşad Merkezi olarak kullanılmaktadır. 

Bahçe ve Çevre Düzeni 

Cami, 1800 m²’lik bir bahçe içinde yer alır. Bahçede geçmişte Kur’an kursu ve vakıf kütüphanesi bulunmaktaydı. Abdest alma alanları geniş ve gölgelidir. Çarşı içindeki konumu nedeniyle üç farklı kapıdan erişim mümkündür. 

Kapasite ve Kullanım 

Yaklaşık 550 kişilik kapasiteye sahip olan cami, toplu ibadetler için uygundur. Günümüzde aktif olarak ibadete açıktır ve yerli-yabancı ziyaretçilerin uğrak noktalarındandır. 

Sanatsal ve Üslup Özellikleri 

Kaleiçi Camii, Osmanlı klasik üslubunun yanı sıra 19. yüzyılda eklenen Barok etkili detayları bünyesinde barındırır. Ahşap kündekârî kapı, sedef kakmalar, alçı mihrap bezemeleri ve kasnak pencerelerindeki resimli sütun motifleri, yapının sanatsal değerini artırmaktadır. 

Koruma Durumu 

Cami, 17. yüzyıldan bu yana çeşitli onarımlar görmüş ve günümüzde iyi durumda korunmaktadır. Minare ve iç mekânda zaman zaman yenileme çalışmaları yapılmıştır.