Kalsiyum, atom numarası 20 ve kimyasal sembolü Ca olan, periyodik tablonun toprak alkali metaller grubunda yer alan, gümüşi beyaz renkte, görece yumuşak bir metal elementtir. Kimyasal özellikleri nedeniyle hem endüstriyel süreçlerde hem de biyolojik sistemlerde çeşitli işlevlere sahiptir. Özellikle bileşik hâlinde doğada yaygın biçimde bulunan kalsiyum, yapı malzemelerinden canlı organizmalardaki fizyolojik süreçlere kadar çok sayıda alanda rol oynar.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Kalsiyum, periyodik tablonun 4. periyodunun 2. grubunda (2A) konumlanan bir toprak alkali metaldir. Elektron dizilimi [Ar]4s² olup, en dış yörüngesinde bulunan iki valans elektronunu kolayca vererek bileşiklerinde +2 yüklü iyon (Ca²⁺) oluşturma eğilimindedir. Bu durum, kalsiyumun kimyasal olarak aktif bir metal olmasına ve doğada genellikle bileşikleri halinde bulunmasına yol açar. Alkali metallerden daha az reaktif olmakla birlikte, su ve hava ile etkileşime girebilir. Oda sıcaklığında katı halde bulunur.

Keşfi

Kalsiyum elementi, ilk kez 1808 yılında İngiliz kimyager Sir Humphry Davy tarafından izole edilmiştir. Davy, bu keşfi nemlendirilmiş kalsiyum hidroksit (sönmüş kireç) ve cıva oksit karışımının elektrolizi yoluyla gerçekleştirmiştir. Bu işlemde önce bir kalsiyum amalgamı (kalsiyum-cıva alaşımı) elde etmiş, ardından cıvayı damıtarak metalik kalsiyumu ayrıştırmıştır.

^{Kalsiyum (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Etimoloji

Kalsiyum elementinin adı, Latincede "kireç" veya "kireçtaşı" anlamına gelen "calx" (genitif hali "calcis") kelimesinden türetilmiştir. Kalsiyumun en yaygın bileşiklerinden biri olan kalsiyum karbonatın (kireçtaşı) uzun süredir bilinmesi ve kullanılması, elementin isimlendirilmesinde etkili olmuştur.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

Elektron dizilimi [Ar]4s² şeklinde olup yoğunluğu 1,54 g/cm³, erime noktası 842 °C, kaynama noktası ise 1484 °C’dir. Atom yarıçapı 2,31 Å olan kalsiyumun elektron ilgisi 2,369 kJ/mol, elektronegatifliği ise Pauling skalasına göre 1,00’dır. Gümüşi beyaz renkte bir metal olan kalsiyum, hava ile temas ettiğinde yüzeyinde oksit ve nitrür tabakası oluşturarak matlaşır.

Oda sıcaklığında katı hâlde bulunan bu element, kimyasal olarak aktif olup su ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksit (Ca(OH)₂) ve hidrojen gazı (H₂) oluşturur. Ancak bu reaksiyon, alkali metallerde gözlemlenen tepkimelere kıyasla daha yavaştır. Kalsiyum, asitlerle kolayca reaksiyona girerek tuzlarını oluşturur ve yüksek sıcaklıklarda halojenler ile azot gibi elementlerle de birleşebilir.

Doğada Bulunuşu ve Elde Edilmesi

Kalsiyum, yerkabuğunda en bol bulunan beşinci elementtir ve doğada serbest (elementel) halde bulunmaz. Genellikle karbonatlar, sülfatlar, fosfatlar, silikatlar ve florürler şeklinde çeşitli minerallerin yapısında yer alır. En yaygın kalsiyum mineralleri arasında kireçtaşı (kalsit ve aragonit formlarında kalsiyum karbonat, CaCO₃), alçıtaşı (jips, CaSO₄·2H₂O), apatit (Ca₅(PO₄)₃(F,Cl,OH)) ve florit (CaF₂) sayılabilir.

Metalik kalsiyum, genellikle erimiş kalsiyum klorürün (CaCl₂) elektrolizi veya kalsiyum oksidin (CaO) alüminyum ile yüksek sıcaklıkta redüksiyonu gibi yöntemlerle endüstriyel olarak üretilir.

İzotopları

Doğada bulunan kalsiyumun altı kararlı izotopu vardır. Bunlardan en bol bulunanı ⁴⁰Ca'dır ve doğal kalsiyumun yaklaşık %96,94'ünü oluşturur. Diğer kararlı izotopları ⁴²Ca, ⁴³Ca, ⁴⁴Ca, ⁴⁶Ca ve ⁴⁸Ca'dır. Ayrıca birçok radyoaktif kalsiyum izotopu da yapay olarak üretilmiştir.

Kullanım Alanları

Kalsiyum ve bileşikleri, geniş bir kullanım yelpazesine sahiptir:

• Metalurji: Toryum, uranyum, zirkonyum gibi metallerin oksitlerinden veya halojenürlerinden elde edilmesinde redükleyici (indirgen) ajan olarak kullanılır.
• Deoksidizer ve Desülfürizer: Çelik ve diğer alaşımların üretiminde oksijen, kükürt ve fosfor gibi istenmeyen safsızlıkların giderilmesinde kullanılır.
• Alaşım Üretimi: Alüminyum, berilyum, bakır, kurşun ve magnezyum ile çeşitli alaşımlar oluşturur. Örneğin, kurşun-kalsiyum alaşımları akümülatör plakalarında kullanılır.
• Yapı Malzemeleri: Kalsiyum karbonat bazlı kireçtaşları, çimento üretiminin temel hammaddesidir. Çimento da betonun ana bileşenidir.
• Kireç: Kireçtaşının (CaCO₃) ısıtılmasıyla sönmemiş kireç (CaO) elde edilir. Sönmemiş kirecin su ile reaksiyonu (söndürme) sonucu sönmüş kireç (Ca(OH)₂) oluşur. Bu malzemeler harç, sıva ve çeşitli endüstriyel uygulamalarda kullanılır.
• Alçı: Kalsiyum sülfat bazlı alçıtaşı (jips) kayaçlarından üretilen alçılar, inşaat malzemesi (sıva, alçıpan vb.) olarak ve tıpta kırık tedavisinde kemiği sabitlemek üzere atel olarak kullanılır.
• Diğer Endüstriyel Kullanımlar: Kalsiyum bileşikleri ayrıca gıda takviyeleri, ilaçlar, diş macunları, kağıt üretimi, plastikler, boyalar ve çeşitli kimyasal süreçlerde kullanılır.

Biyolojik Önemi

Kalsiyum, tüm canlı organizmalar için yaşamsal öneme sahip bir mineraldir. İnsan vücudunda en bol bulunan mineral olup vücut ağırlığının yaklaşık %1,5 ila 2’sini oluşturur ve bu miktarın %99’u kemiklerde ve dişlerde depolanır. Kalsiyum, kemik ve dişlerin yapısında kalsiyum fosfat (hidroksiapatit) formunda yer alarak bu dokulara sertlik ve dayanıklılık kazandırır. Kas hücrelerinde kasılma ve gevşeme süreçlerinde, sinir uyarılarının iletiminde, kanın pıhtılaşmasında görevli faktörlerin aktivasyonunda, enzimlerin kofaktörlüğünde ve bazı hormonların salınımında rol oynar. Ayrıca hücre zarlarının yapısı ile geçirgenliğinin düzenlenmesine katkı sağlar.

Ortalama bir insan vücudunda yaklaşık 1 kilogram kalsiyum bulunur. Özellikle büyüme çağındaki çocuklar, hamile ve emziren kadınlar ile yaşlı bireyler için yeterli kalsiyum alımı; kemik sağlığının korunması ve osteoporoz gibi kemik erimesi hastalıklarının önlenmesi açısından önem taşır. Kalsiyumun başlıca kaynakları arasında süt ve süt ürünleri, koyu yeşil yapraklı sebzeler, küçük kılçıklı balıklar, badem gibi kuru yemişler ve çeşitli tohumlar yer alır.