Karkamış, Türkiye’nin Gaziantep iline bağlı bir ilçedir. Tarihî ve coğrafi özellikleriyle dikkat çeken bu ilçe antik çağlardan kalan zengin mirası ve modern dönemde stratejik sınır konumunda olmasıyla önem taşımaktadır.

Tarihçe

Karkamış’ın tarihi iki farklı şekilde ele alınabilir: Kadim uygarlıklara ev sahipliği yapmış eski Karkamış ve onun mirasını devralan günümüz Karkamış’ı. Eski Karkamış, Fırat Nehri’nin sağ kıyısındadır ve bugünkü Türkiye-Suriye sınırının kesiştiği noktada kurulmuştur. Mezopotamya, Anadolu ve Mısır yollarının kavşağında yer alması, burayı tarih boyunca stratejik bir merkez hâline getirmiştir. Neolitik devirlerden itibaren yerleşim gören Karkamış, özellikle M.Ö. 2000’li yıllarda en parlak dönemini yaşamıştır. İlk defa çivi yazısı vesikalarında Mari arşivlerinde adı geçen kent, Hammurabi devrinde Mari’ye tabi bir şehir olarak bilinmekteydi. Hititler, Mitanniler, Mısırlılar, Asurlular gibi pek çok uygarlık bu bölgeye hâkim olmuş; Kadeş Savaşı ve tarihin ilk yazılı anlaşması olan Kadeş Anlaşması burada gerçekleşmiştir.

Hitit İmparatorluğu döneminde (M.Ö. 1400-1350) Şuppiluliuma I tarafından fethedilen Karkamış, imparatorluğun Suriye’deki önemli bir yönetim merkezi olmuştur. M.Ö. 1200’lerde Muşki (Frig) istilalarıyla Hitit İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra Geç Hitit Krallığı’nın merkezi hâline gelen kent, surlarla çevrili bir yapıya kavuşmuş ve komşu krallıklarla ticari-siyasi ilişkiler geliştirmiştir. M.Ö. 717’de Asur Kralı Sargon II tarafından yakılıp yıkılan Karkamış, Asur eyaleti hâline gelmiştir. Daha sonraki dönemlerde Babil, Pers, Roma, Bizans ve Arap egemenliklerine giren bölge, Orta Çağ’da Selçuklu Türkleri ve Memlükler tarafından yönetilmiştir.

Karkamış, Osmanlı döneminde 1516’daki Mercidabık Zaferi ile Yavuz Sultan Selim tarafından fethedilmiştir. 17. yüzyıl sonunda Türkleştirme siyasetiyle ilişkili olarak Orta Anadolu’dan getirilen Türk aşiretleri bölgeye iskân edilmiştir. 19. yüzyılda Hicaz-Bağdat demiryolu projesiyle yeniden canlanan bölge, Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yıllarında Fransız işgaline karşı direnişin önemli noktalarından biri olmuştur. 20 Ekim 1921 Ankara Antlaşması ile Türkiye-Suriye sınırı çizilmiş, Karkamış sınırın sıfır noktasında kalmıştır. Cumhuriyet döneminde önce nahiye, 1990’da ise ilçe statüsüne kavuşmuştur.

Antik Karkamış, 1876’da İngiliz Hogarth tarafından keşfedilmiş, 1912-1915 ve 1923’te yapılan kazılarla ortaya çıkarılmıştır. Buluntular, “Carchemish 123” adlı üç ciltlik eserde yayımlanmıştır. Günümüzde antik kent, mayınlı askerî bölgede yer aldığından ziyarete kapalıdır.

Coğrafi Yapı

Karkamış, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Gaziantep il merkezine 75 km uzaklıkta yer alır. Yüzölçümü 341.000 m² (341 km²), rakımı ise 365 metredir. İlçenin doğusunda Fırat Nehri, batısında Oğuzeli ilçesi, kuzeyinde Nizip ilçesi, güneyinde ise Suriye bulunur. Coğrafi konumu 36°37' kuzey enlemi ile 37°38' doğu boylamı arasındadır.

İlçe topraklarının %95’i tarıma elverişli düz ovalardan oluşur. Gaziantep Ovası’nın devamı niteliğindeki Barak Ovası, Fırat Nehri ve Suriye sınırına doğru alçalır. Ancak Birecik sınırında ve kuzeydoğuda yer alan Aşağı Barak Ovası engebeli bir yapıya sahiptir. Bölgenin en önemli akarsuyu, Karkamış ile Birecik arasındaki sınırı oluşturan ve Suriye’ye akan Fırat Nehri’dir. Fırat’a bağlı Karkamış, Kelekli ve Elifoğlu dereleri gibi irili ufaklı dere yatakları da mevcuttur.

İklim ve Bitki Örtüsü

Kaynaklarda Karkamış’ın iklimine dair doğrudan bilgi verilmemektedir fakat Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin genel iklim özellikleri üzerinden çıkarım yapılabilir. Bölge, genellikle karasal iklim ile Akdeniz iklimi arasında bir geçiş özelliği gösterir; yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Bitki örtüsü açısından, tarıma elverişli ovaların hâkim olduğu ilçede step bitki örtüsü yaygındır. Fırat Nehri ve çevresindeki dere yatakları, yerel bitki çeşitliliğini destekler ancak doğal orman örtüsü sınırlıdır.

Sosyal Yapı

Karkamış’ın sosyal yapısı, tarih boyunca farklı kültürlerin etkisiyle şekillenmiştir. Osmanlı döneminde 1691’de uygulanan iskân politikası, Orta Anadolu’dan getirilen Türk aşiretlerinin bölgeye yerleştirilmesiyle Türkleşme sürecini başlatmıştır. Bu süreçte ortaya çıkan Barak folkloru, şiirler, türküler ve menkıbelerle zengin bir kültürel miras oluşmuştur. Karkamış, Barak kültürünün merkezlerinden biri olarak kabul edilir. Cumhuriyetin ilk yıllarında 1926’da açılan okul, sosyal gelişimin önemli bir adımıdır. 1961’de belediye teşkilatının kurulması ve 1990’da ilçe statüsü kazanması, sosyal yapının modernleşmesine katkı sağlamıştır.

Ekonomik Yapı

Karkamış’ın ekonomisi, coğrafi yapısının tarıma elverişli olmasından dolayı büyük ölçüde tarıma dayanır. İlçenin %95’i tarım arazisi olan düz ovalarda tahıl, pamuk ve sebze üretimi öne çıkar. Fırat Nehri’nin sulama olanakları tarımsal verimliliği artırmaktadır. Ayrıca 19. yüzyılda inşa edilen Hicaz-Bağdat demiryolu ve Fırat üzerindeki 870 metrelik köprü, Karkamış’ı önemli bir ulaşım ve ticaret merkezi hâline getirmiştir. 2009’da modernize edilen Karkamış-Çobanbey demiryolu hattı, Avrupa ile Ortadoğu arasındaki taşımacılığı destekleyerek bölge ekonomisine katkı sağlamaktadır. Sınır kenti olması, ticareti de hareketlendiren bir faktördür.

Turizm Potansiyeli

Karkamış, zengin tarihî ve arkeolojik mirasıyla büyük bir turizm potansiyeline sahiptir. Antik Karkamış Kenti, Hitit-Asur üslubundaki kabartmaları, tapınak kalıntıları ve Hilani tipi yapılarıyla Yakındoğu arkeolojisinin en önemli merkezlerinden biridir. Ancak mayınlı askerî bölgede yer alması nedeniyle ziyarete kapalıdır ve Genelkurmay Başkanlığından izin gerektirir. Tarihî Karkamış Tren Garı ve Fırat Nehri üzerindeki 870 metrelik demiryolu köprüsü, endüstriyel miras açısından dikkat çeker. İlçeye bağlı köylerdeki höyükler (Akçaköy, Arıkdere, Ayıldız, Beşkılıç, Çiftlik, Subağı, Kelekli, Yazır) de arkeolojik turizm için potansiyel barındırır. Bu höyükler, 1994’te korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.

Demografik Yapı

Karkamış’ın demografik yapısına dair kaynaklarda kesin bir nüfus verisi bulunmamakla birlikte 36 köye sahip bir ilçe olduğu belirtilmiştir. Osmanlı döneminde Türkleştirme politikalarıyla Türk nüfusu artmış ancak Kurtuluş Savaşı sonrası Suriye sınırında kalan Türk aileler nedeniyle göç hareketleri yaşanmıştır. Günümüzde ilçe, tarım ve sınır ticaretiyle geçinen bir nüfusa ev sahipliği yapar. Barak kültürü, demografik yapının etnik ve kültürel kimliğini şekillendiren temel unsurdur.

Karkamış, tarihin ve bereketin kucaklaştığı bir ilçe olarak, antik geçmişinden modern dönemdeki stratejik konumuna kadar uzanan zengin bir yelpazede önemini korumaktadır. Tarım, ticaret ve sınır kenti kimliğiyle gelişimini sürdüren Karkamış, turizm potansiyelinin değerlendirilmesiyle daha da öne çıkabilir.