Kelkit Zilli Kilimi, Gümüşhane’nin Kelkit ilçesine özgü, el dokuması bir sanatsal ürün olup, kuşaklar boyu aktarılmış kültürel bir mirastır. %100 yün, %100 kök boya ve %100 kirman ipi kullanılarak üretilen bu kilim, mahreç işareti olarak 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında 21 Haziran 2019 tarihinde tescil edilmiştir . Kelkit Kaymakamlığı tarafından tescillenen bu ürün, yöresel ustalık ve geleneksel tekniklerle Kelkit ilçesi sınırları içinde üretilmektedir.

^{Kelkit Zilli Kilimi (AA)}

Tanım ve Özellikler

Kelkit Zilli Kilimi, el tezgâhlarında, özel eğitim almış ustalar tarafından kirmanla eğrilmiş yün ipliklerle dokunan bir el sanatıdır. Adını, uzun ve tüylü yapısından alan “zilu” teriminden türemiştir; zamanla “zilli kilim” olarak anılmaya başlanmıştır. Daha küçük boyutlu olanları ise “ziliçe” olarak adlandırılır. Kilimin ayırt edici özellikleri, düz dokuma tekniği ve geometrik bezemelerle oluşturulan desenleridir. Dokuma, çözgü çiftlerine bağlı kalmadan, üç üstten bir alttan atkı iplikleriyle sarma yöntemiyle gerçekleştirilir. Motiflerin iç ve dış kısımları farklı renklerle doldurularak zengin bir görsellik elde edilir.

Teknik Özellikler

• Malzeme: %100 koyun yünü, kirman ipi, kök boya.
• Çözgü İpi: %100 yün, genellikle doğal renginde.
• Atkı İpi: Kök boyasıyla boyanmış yün iplikler; en yaygın renk kırmızıdır.
• Malzeme Sarfiyatı:
• Çözgü: 450 g/m²
• Atkı: 1300 g/m²
• Motifler: Kara nakış, ger, kurbağacık, eğri zincir, beş fırlam ve çerçeve gibi geometrik formlar.
• Renk Düzeni: Verev (çapraz) düzen sıklıkla tercih edilir.

Üretim Süreci

Kelkit Zilli Kilimi, germe tezgâhlarda dokunur. Bu tezgâhlarda alt ve üst merdaneler sabit olup, çözgüler yan destekli yuvalarla gerdirilir. Dokuma ilerledikçe kilim aşağıya doğru sarılır. Üretimde kullanılan temel araç ve malzemeler şunlardır:

• Germe Tezgâhı: Çözgü demiri, gücü demiri, varangelen tahtası, yan destekler ve gerginlik ayar mekanizmasından oluşur.
• Kirkit: Atkı ipliklerini sıkıştırıp düzeltmek için kullanılır.
• Makas: İplikleri kesmek için.
• Çubuk (Ahşap Çivi): Çözgü ipliklerini düzenler ve atkı geçişini kolaylaştırır.
• Yün: Çözgü ve atkı ipliklerinin ana malzemesidir. Çözgüler genellikle doğal renkte, atkılar ise kök boyayla boyanır.

^{Kelkit Zilli Kilimi (AA)}

Çözgü Hazırlığı

Çözgü, tezgâh üzerinde tek bir iplikten hazırlanır:

1. İplik, çözgü demirine bağlanır ve tezgâh etrafına sarılarak istenen sayıda çözgü oluşturulur.
2. Çözgüler eşit mesafelerde ve gergin şekilde sarılır.
3. Varangelen tahtası, çözgüleri iki gruba ayırarak ağızlık oluşumunu sağlar.
4. Gücü iplikleri, gücü demirine sarılarak ağızlığın oluşması için hazırlanır.

İplik Boyama

Atkı iplikleri, bitkisel kök boyalarla renklendirilir. Kullanılan boya kaynakları arasında kırmızı kök, palamut, meşe kozası, ceviz kabuğu, safran, cehri, labada, nane, karamuk, soğan, fındık kabuğu gibi bitkiler bulunur. Renk sabitlemesi için şap, sirke, limon tuzu, meşe palamudu gibi mordan maddeleri kullanılır.

Mordanlama

• Malzemeler: 1 kg yün için 150–250 g şap, 40 litre su.
• Süreç: Şap ılık suda eritilir, yün 3–4 saat ıslatıldıktan sonra kaynatılır ve soğumaya bırakılır.

Boyama

• Malzemeler: 1 kg yün ipi, 1 kg kök boyası, 200 g şap, 40 litre su.
• Süreç:

1. Kök boyası toz haline getirilip bez torbaya konur.
2. Mordanlanmış ipler kazana atılır, 70°C’de 24 saat boyanır.
3. İpler sabunlu suyla yıkanır. Parlak kırmızı için amonyak, turuncu için papatya eklenebilir.

Kültürel ve Coğrafi Bağlantı

Kelkit Zilli Kilimi, Kelkit ilçesinin kültürel kimliğinin bir parçasıdır ve üretimin tüm aşamaları bu coğrafi sınırlar içinde gerçekleşir. Yöredeki ustalar, geleneksel bilgi ve becerilerini kuşaktan kuşağa aktararak bu sanatı yaşatmaktadır. Kilimlerin desenleri ve dokuma teknikleri, bölgenin tarihsel ve kültürel dokusunu yansıtmaktadır.

Denetim ve Koruma

Kelkit Zilli Kilimi’nin kalite standartları, Kelkit Kaymakamlığı koordinasyonunda, Kelkit İlçe Halk Eğitim Merkezi ve Kelkit Kilimini Yaşatma Eğitim Kültür Sosyal ve Yardımlaşma Derneği’nden temsilcilerin yer aldığı bir denetim merciince kontrol edilir. Denetimler yılda bir kez düzenli olarak veya şikâyet üzerine yapılır. Kontrollerde kilimin %100 yün, kök boya ve kirman ipi ile üretilmesi ile desenlerin uygunluğu incelenir.