Bursa ilinin Keles ilçesine bağlı Kemaliye Köyü’nde yer alan Kemaliye Köyü Camii, XIX. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilmiş, dönemin mimari ve süsleme anlayışını yansıtan önemli bir taşra camiidir. Yapı, sahip olduğu kalem işi bezemeler ve zengin ahşap işçiliği ile Batılılaşma dönemi Osmanlı dini mimarisinin dikkat çeken örneklerinden biri kabul edilmektedir. Cami, bulunduğu köyün sosyal ve tasavvufi geçmişi ile de yakın ilişkilidir. 

Konum ve Tarihçe 

Kemaliye Köyü, Keles ilçe merkezinin yaklaşık 8–11 km güneyinde, doğu-batı yönünde eğimli bir arazi üzerinde kuruludur. Osmanlı kroniklerinde adı geçen yerleşim, Kızılkeçili yörüklerinin iskânı ile oluşmuş, Cumhuriyet dönemine kadar “Kızılkise” adıyla bilinmiştir. Köyde Bizans döneminden kalma mimari kalıntılar ve geçmişte varlığı bilinen ancak günümüze ulaşmayan bir tekke bulunmaktaydı. Köyün tasavvufi mirası, cami içinde muhafaza edilen sakal-ı şerif ve “Ya Hazreti Sultan Pir Şâbân-ı Velî” ibareli sancak ile de temsil edilmektedir. 

Caminin kesin inşa tarihi ve banisi bilinmemekle birlikte, yerel tarih çalışmalarında yapının Hacı Mehmet oğlu Hacı Osman tarafından yaptırıldığı aktarılmaktadır. Giriş kapısı üzerindeki “sene 1291” (1874–1875) ibaresi bezemelerin ve muhtemelen yapının inşa tarihini göstermektedir. Sözlü kaynaklara göre caminin süslemeleri yabancı ustalar, özellikle de Rum nakkaşlar tarafından yapılmıştır. Yapı ve tezyinatı 2010 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılmıştır. 

Mimari Özellikler 

Cami, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bir harim ile kuzeyde yer alan son cemaat yerinden oluşur. Dış cephelerde moloz taş ve ahşap malzeme ile yığma teknik kullanılmıştır. Duvar kalınlığı yaklaşık 90 cm’dir. Harimin güneyinde yarım silindirik mihrap nişi, batısında ahşap minber, doğusunda ahşap vaaz kürsüsü yer alır. Harimin kuzeyinde, dört ahşap direk üzerinde kare planlı kadınlar mahfili bulunur; mahfile kuzeybatı köşesindeki gizli merdivenle ulaşılır. Ahşap tavanın ortasında kare formda çökertme bölüm ve bu bölüm içinde ajur tekniğinde yapılmış dairesel süslemeler bulunur. Tavan göbeği ve çıtalar çiçek ve yaprak motifleriyle bezenmiştir. 

Yapının aydınlatması, harimde kıble duvarında simetrik yerleştirilmiş iki, doğu ve batı duvarlarında ise birer kemerli pencere ile sağlanır. Son cemaat yerinde ise kuzey duvarında dört, doğu ve batı duvarlarında birer pencere vardır. Minare, caminin kuzeybatısında, yapıdan yaklaşık 2–3 metre uzaklıkta olup 1980’lerde betonarme olarak yeniden inşa edilmiştir; orijinalde ahşap olduğu köy arşivindeki fotoğraflardan bilinmektedir. 

Süsleme Programı 

Kemaliye Köyü Camii, sade dış cephesine karşın zengin iç süslemeleri ile öne çıkar. Harim ve son cemaat yeri duvarları kalem işi tekniğinde bitkisel, mimari ve figüratif tasvirlerle bezenmiştir. Duvar yüzeyleri yatay olarak üç ana birime ayrılmış; üst kısımda kare ve dikdörtgen panolar içine çiçek buketleri, servi ağaçları, mimari yapılar, Kâbe tasviri gibi motifler işlenmiştir. Alt kısım ise mermer taklidi boyama ile değerlendirilmiştir. 

Mihrap 

Güney duvarında yer alan yarım silindirik mihrap nişi, kırmızı pileli perde motifi ile tasvir edilmiş, niş çevresi barok üslupta bitkisel bordürlerle çerçevelenmiştir. Mihrabın iki yanında iyon üslubunda yivlenmiş sütunlar, sütun başlıklarında kenger ve akantus yaprakları yer alır. Sütunların arasında “Küllema dehale Zekeriyya’l-mihrab” ayeti, üst kısımda ise “La ilahe illallah Muhammedün Resulullah” yazısı bulunur. 

Minber ve Vaaz Kürsüsü 

Ahşap minber, köşk ve merdiven korkuluklarında oyma bitkisel motiflerle süslenmiştir. Vaaz kürsüsü kare planlı olup ahşap konsolla taşınır ve sade bir korkuluğa sahiptir. 

Duvar Tasvirleri 

• Doğu Duvarı: Çift kemerli hayali şehir kapıları, kuleler, kubbeli yapılar, servi ağaçları ve havuz tasvirleri; kırmızı gül ve yeşil yapraklı çelenkler. 
• Batı Duvarı: Kâbe ve Mekke şehri betimlemesi; minareler, hurma ağaçları, dağ silsileleri. 
• Kuzey Duvarı: Ay-yıldızlı yeşil sancaklar, çiçek vazoları ve servi ağacı. 
• Son Cemaat Yeri: Baldaken türbe, sancak ve teber motifli sanduka, başak demetleri, akantus yapraklı süslemeler. 

Yazılar 

Yapıda Allah, Muhammed, dört halife, Hasan ve Hüseyin isimleri ile çeşitli ayetler siyah sülüs, talik ve kufi hatla yazılmıştır. Fetih Suresi, Burûc Suresi ve besmele panoları dikkat çeker. Yazıların yerleştirilmesinde belirli bir kompozisyon bulunmamakla birlikte, genellikle bitkisel motiflerle çerçevelenmiştir. 

Sanat Tarihi Açısından Önemi 

Kemaliye Köyü Camii, Batılılaşma dönemi Osmanlı taşra camilerinde görülen kalem işi süsleme anlayışının nadir korunmuş örneklerinden biridir. Zengin bitkisel motif repertuarı, mimari tasvirler ve sembolik ögeler (servi, başak, karpuz-hançer, sancaklar) tasavvufi yorumlara imkân tanır. Yerel halkın dini ve estetik beğenilerini yansıtan bu süsleme programı, XIX. yüzyıl sonlarında Anadolu’da dinî mimaride resim kullanımının yaygınlaştığını gösterir.