Koyulhisar Domatesi (Solanum lycopersicum L.), Sivas ili Koyulhisar ilçesinde yetiştirilen ve ilçeye özgü yerel bir domatestir. Üretimi başta Yukarıkale Mahallesi olmak üzere Aşağıkale Mahallesi ile Dilekli, Yalnıztepe, Bahçe ve Gökdere köylerinde gerçekleştirilmektedir. Kullanılan tohumlar ata tohumudur ve yıllarca saklanmıştır. 2018 yılında Koyulhisar Ziraat Odası tarafından coğrafi işaret başvurusu yapılmış ve 20 Ocak 2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescil edilerek korunmaya başlanmıştır.
Koyulhisar Domatesi (AA)
Ayırt Edici Özellikleri
Koyulhisar Domatesi iri ve yuvarlak basık şekilli meyvelere sahiptir. Kesitlerinde düzensiz girinti ve çıkıntılar bulunur. Meyve eti pembe-kırmızımsı renkte olup çekirdekli yapıya sahiptir. Kabuk ince olup raf ömrü kısadır, bu nedenle taze tüketim için uygundur. Tat, koku ve aroma bakımından diğer domateslerden farklıdır. Meyve ağırlığı 300-500 gram arasında değişir ve likopen içeriği en az 50 mg/kg’dır. Suda çözünebilir kuru madde oranı en az %4, pH değeri 4-5 aralığında ve titrasyon asitliği en az %0,4’tür. Kuru madde miktarının yaklaşık %50’si indirgen şekerlerden oluşur.
Üretim Metodu
Koyulhisar Domatesi yetiştiriciliği, fide haline getirilen üretim materyallerinin sera veya açık alana dikimi ile başlar. Toprak hazırlığı yapıldıktan sonra şaşırtma yöntemi ile dikim gerçekleştirilir ve gerekli bakım işlemleri uygulanır. Fideler dikildikten sonra 10-15 gün içinde birinci çapa, 2-3 hafta sonra ikinci çapa yapılır. Çapalama sırasında boğaz doldurma ve yabancı ot temizliği gerçekleştirilir. Alt yapraklardan çıkan filizler alınır ve bitkiler 2-3 dal şeklinde büyütülür. Sulama genellikle damlama yöntemiyle veya karıklara doldurularak yapılır. Budama işlemleri ile ışık gören yüzey artırılır, hava hareketi sağlanır ve hastalık ile zararlı etmenlerin çoğalması engellenir. Hasat, meyvenin olgunluk durumu ve pazar koşullarına göre yeşil olumdan kırmızı oluma kadar olan dönemde elle yapılır. Toplanan domatesler gıda ile temasa uygun kaplara zedelenmeyecek şekilde yerleştirilir.
İklim ve Toprak İsteği
Koyulhisar Domatesi ılıman ve sıcak iklim koşullarına uygun olarak yetişir. Sıcaklığın -3˚C ve altına düşmesi bitkiye zarar verir. Fidelerin tarlaya dikimi, ilkbaharda son donların bitmesinin ardından, toprak ve hava sıcaklığı 12-15˚C civarındayken yapılır. Yetiştiricilikte drenajı iyi, rüzgârdan korunan ve güneş alan araziler tercih edilir. Toprak olarak derin su tutma özelliğine sahip, humus ve besin maddelerince zengin tınlı topraklar kullanılır. Topraktaki organik madde miktarı çiftlik gübresi ve yeşil gübreleme ile artırılabilir; gübrelerin uygulanması dikimden 3-4 ay önce yapılır ve gerektiğinde sulama suyu ile desteklenir.
Koyulhisar Domatesi (AA)
Fide Dikimi ve Bakım
Fideler, son don tehlikesi geçtikten ve toprak ile hava sıcaklığı 12-15˚C’ye ulaştıktan sonra dikilir. Dikimde çiçek açmış fideler kullanılmaz ve dikim sırasında hava serin olmalıdır. Toprak, fide dikiminden yaklaşık 1 ay önce 25-30 cm derinlikte bellenir. Sıra araları 80-100 cm, fide dikim aralığı 50-60 cm olacak şekilde sıra usulü dikim yapılır. Fideler dikim çubuğu ile yaklaşık üçte ikisi toprağa gömülerek dikilir ve can suyu verilir. Kök ve kök boğazı hastalıklarına karşı koruyucu önlemler uygulanır. Dikimden 10-15 gün sonra birinci çapa, 2-3 hafta sonra ikinci çapa yapılır. Çapalama sırasında boğaz doldurma ve yabancı ot temizliği gerçekleştirilir, toprakla temas eden alt yapraklar koparılır. Alt yapraklardan çıkan filizler alınarak fideler 2-3 dal şeklinde büyütülür.
Sulama ve Budama
Koyulhisar Domatesi yetiştiriciliğinde sulama verim için zorunludur. Fide döneminde ürün, iklim koşulları dikkate alınarak sürekli ve periyodik olarak sulanır. Sulama genellikle damlama yöntemiyle veya karıklar halinde gerçekleştirilir; karık sulamasında meyveye temas eden fidelerin sulanmasına dikkat edilir. Hasat sonrası sulama da uygulanabilir. Budama işlemi, ışık gören yüzeyi artırmak, hava hareketini sağlamak ve hastalık ile zararlı etmenlerin çoğalmasını önlemek amacıyla yapılır. Budama sırasında koltuk alma, uç alma ve yaprak budaması uygulanır; alt yapraklardan çıkan filizler küçükken alınır ve bitkiler 2-3 dal şeklinde büyütülür.
Hasat ve Tüketim
Koyulhisar Domatesi hasadı, meyvenin olgunluk durumu, pazara uzaklık ve tüketici taleplerine göre yeşil olumdan kırmızı oluma kadar olan dönemde yapılır. Hasat genellikle temmuz ortasında başlar ve kasım sonuna kadar devam eder. Domatesler elle toplanır ve gıda ile temasa uygun, zedelenmeyecek taşıma kaplarına yerleştirilir. Koyulhisar Domatesi taze tüketim için uygundur ve nakliyeye dayanıklı olmadığından kısa sürede tüketilmesi gerekmektedir. Sofralarda dilimlenerek veya kalın tuzla tuzlanarak sunulur.
Koyulhisar Domatesi (AA)
Denetim ve Kontrol
Koyulhisar Domatesi denetimleri, Koyulhisar Ziraat Odası koordinatörlüğünde, Ziraat Odası ve İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü katılımıyla en az üç kişiden oluşan mercii tarafından yapılır. Denetimler yılda en az bir kez gerçekleştirilir; şikâyet veya gerekirse ek denetimler uygulanır. Coğrafi işaret kullanımı ve üretim metodunun kriterlere uygunluğu kontrol edilir, tespit edilen uygunsuzluklar ilgili taraflara bildirilir. Denetimler raporlanarak Türk Patent ve Marka Kurumuna sunulur.
