Kültöbe Yazıtı, Orta Asya Türk tarihi ve epigrafisi açısından önemli bir arkeolojik ve filolojik buluntu olup 9–10. yüzyıllara tarihlendirilen ve erken Oğuz Türklerine atfedilen tek satırlık runik Türk yazısı örneğidir. Yazıt, Kazakistan’ın güneyinde, Türkistan kenti yakınlarında, Sawran ilçesine bağlı Orañğay (Oranğay) köyü sınırları içinde yer alan Kültöbe adlı tarihî Oğuz yerleşiminde bulunmuştur. Buluntu, erken Oğuzların yazı kullanımı, siyasi ilişkileri ve sembolik dünyası hakkında yeni veriler sunmaktadır.
Kültöbe Yazıtının Görseli (TRT Haber)
Bulunuş ve Tespit Süreci
Yazıt, 1990’lı yıllarda Kültöbe yerleşiminde yapılan kaçak bir kazı sonrasında köydeki öğrenciler tarafından bulunmuş, daha sonra Orañğay’daki Muḫtar Äwesov Ortaokulu bünyesindeki küçük müzeye teslim edilmiştir. Uzun süre bilimsel incelemeye konu olmayan eser, 6 Ağustos 2025 tarihinde Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Hayrettin İhsan Erkoç tarafından saha çalışması sırasında tesadüfen tespit edilmiş; ardından ayrıntılı epigrafik ve tarihî analizlerle bilim dünyasına kazandırılmıştır.
Kültöbe Yazıtının Görseli (TRT Haber)
Fiziksel ve Teknik Özellikler
Kültöbe Yazıtı, yaklaşık 25 × 25 cm ölçülerinde, yerel kökenli dolomitli kireç taşından yapılmış kare biçimli bir taş üzerine oyma tekniğiyle işlenmiştir. Yazıt, tek satırdan oluşmakta olup yedi harf ve bir ayırıcı işaret içermektedir. Metnin hemen altında, üç dalgalı çizgiden oluşan ve damga ya da sembol olarak yorumlanan bir işaret yer alır. Harf derinlikleri ve biçimsel varyantlar farklılık gösterdiğinden metnin okunması ve yorumlanması güçtür.
Metin, Okuma ve Yorum
Yazıtın harf çevrimi (transliterasyonu) l¹wkn¹k¹r / ²zk¹ biçiminde verilmiştir. Buna dayanarak iki temel okuma önerisi geliştirilmiştir:
- ḳaz er ḳan ḳul
- ḳazar ḳan ḳul【1】
İkinci okuma önerisi, “Hazar Hanı’nın kulu” anlamına gelebilecek bir ifadeye işaret etmesi bakımından öne çıkmaktadır. Bu yorum, erken Oğuz siyasi yapısının Hazar Kağanlığı ile ilişkili olabileceği yönündeki tarihsel görüşlerle uyumlu görülmektedir. Bununla birlikte, özellikle ḳul kelimesinin yazımındaki istisnai durumlar nedeniyle okuma ve anlamlandırma tartışmalı olup kesinlik kazanmamıştır.
Damga
Yazıtın altında yer alan üç dalgalı çizgiden oluşan işaretin, bir Oğuz boy damgası olabileceği düşünülmektedir. Bu damga, klasik Oğuz boy damgaları listeleriyle birebir örtüşmemekle birlikte, bazı tarihî Türk boylarına ait sembollerle kısmi benzerlikler göstermektedir.
Söz konusu işaretin, Kültöbe yerleşimi yakınından geçen akarsuya atıf yapan sembolik bir tasvir olabileceği de düşünülmektedir.
Tarihlendirme
Yazıtın tarihlendirilmesi, arkeolojik bağlam ve bölgedeki yerleşim tarihi ışığında yapılmıştır. Seyhun (Sir Derya) havzasındaki arkeolojik çalışmalar, Oğuzların bu bölgeye 9. yüzyılda yerleştiklerini, 11. yüzyıl başlarında ise büyük ölçüde bölgeden göç ettiklerini göstermektedir. Ayrıca yazıtta Hazar Hanı'na olası bir gönderme bulunması, Hazar Kağanlığı'nın etkin olduğu 7–10. yüzyıllar aralığıyla örtüşmektedir. Bu nedenlerle Kültöbe Yazıtı genel olarak 9–10. yüzyıllara tarihlendirilmektedir.
Tarihî ve Kültürel Önemi
Kültöbe Yazıtı’nın önemi, Oğuz Türklerinin Selçuklu ve İslami dönem öncesinde de Türk Yazısı’nı kullandıklarını somut biçimde göstermesidir.【2】 Bu buluntu, Oğuzcanın ancak 13. yüzyılda yazı dili hâline geldiği yönündeki yaygın görüşü yeniden değerlendirmeyi gerektirmektedir. Yazıt, erken Oğuzların yazı kültürü, siyasi aidiyetleri ve sembolik ifade biçimleri hakkında birincil nitelikte veri sunarak Türk tarihçiliği ve epigrafisi açısından temel bir kaynak konumuna gelmiştir.
