Lex commissoria yasağı, borcun muacceliyetinden önce taraflar arasında yapılacak bir sözleşme ile, borcun zamanında ifa edilmemesi durumunda rehin konusu malın –veya rehnedilen alacağın– doğrudan rehin alacaklısının mülkiyetine geçeceğine dair hükümlerin geçersiz sayılmasını ifade eder. Türk Medeni Kanunu’nun 873. maddesinin ikinci fıkrasında düzenlenen bu yasak, alacaklının borçlunun ekonomik zayıflığından haksız çıkar elde etmesini önlemeyi ve borçlunun korunmasını amaçlar.
Lex commissoria kavramı, Roma Hukuku kökenli bir terim olup, klasik dönemde sınırlı kullanıma sahipken, özellikle MS 3. ve 4. yüzyıllardaki ekonomik krizler sırasında yaygınlaşmıştır. Roma İmparatoru Constantinus tarafından MS 326 yılında getirilen yasaklama ile, borçlunun iflasa sürüklenmesini engellemek ve mülkiyetin tek taraflı geçişini önlemek hedeflenmiştir. Bu tarihsel bağlam, yasağın evrensel bir rehin hukuku ilkesi haline gelmesine zemin hazırlamıştır.
Yasağın Amacı ve Kapsamı
Lex commissoria yasağının temel amacı, teminat amacıyla rehin veren borçlunun korunmasıdır. Rehin sözleşmeleri genellikle güçlü konumda olan alacaklı ile zayıf konumdaki borçlu arasında yapılır. Bu nedenle borç henüz muaccel olmadan önce, borcun ödenmemesi halinde rehin konusu malın mülkiyetinin alacaklıya geçeceğine dair sözleşme hükümlerinin geçersiz sayılması, hukuki koruma mekanizması olarak öngörülmüştür.
Yasak, hem taşınmaz hem de taşınır rehni bakımından uygulanabilir niteliktedir. Alacak rehni gibi taşınır teminat hakları da bu yasak kapsamındadır. Rehinli alacaklının temerrüt halinde rehnedilen alacak üzerinde doğrudan malik sıfatı kazanmasını öngören kayıtlar geçersizdir. Rehinli alacaklının ancak paraya çevirme yoluyla alacağını tahsil etmesi mümkündür; doğrudan mülkiyet geçişi yasaktır.
Alacak Rehni ve Lex Commissoria Yasağı
Alacak rehni, konusunu bir alacak hakkının oluşturduğu, iradi taşınır rehin türlerinden biridir. Türk Medeni Kanunu m. 954 ve devamında düzenlenen bu teminat ilişkisi, alacak hakkının devrine ilişkin özel kurallarla şekillenir. Rehnin konusunu senede bağlanmamış adi alacaklar, senede bağlanmış adi alacaklar veya kıymetli evraka bağlı alacaklar oluşturabilir. Alacak rehni, rehin sözleşmesi ve senedin devri veya teslimi gibi tasarruf işlemleriyle kurulur.
Alacak rehni ilişkilerinde lex commissoria yasağı, teminat alacaklısının lehine düzenlenen ve doğrudan alacağın malik sıfatıyla devralınmasını sağlayacak kayıtların geçersizliğini ifade eder. Örneğin, bir rehin sözleşmesine alacağın temerrüt halinde rehin alacaklısına temliki kaydı konulması lex commissoria yasağını ihlal eder. Bu tür hükümler geçersiz sayılır ve hukuki sonuç doğurmaz. Rehinli alacaklı, ancak alacağın cebri icra yoluyla paraya çevrilmesi suretiyle tatmin olabilir.
Ticari Uygulama ve İstisnalar
6750 sayılı Ticari İşlemlerde Taşınır Rehni Kanunu (TİTRK), ticari hayatta teminat ihtiyacının yaygın olduğu durumlara ilişkin özel hükümler getirmiştir. Bu bağlamda rehinli alacaklıya tanınan haklar genişletilmiş olmakla birlikte, lex commissoria yasağı esasen bu özel kanun kapsamında da yürürlüktedir. TİTRK’de, rehinli alacaklıya temerrüt sonrası mülkiyet geçişi değil, yalnızca satış veya paraya çevirme usulleriyle tatmin olma imkânı tanınmıştır. Bununla birlikte, uygulamada bazı sözleşmelerde rehnin temlik benzeri sonuçlar doğuracak şekilde düzenlendiği ve bu yöndeki uygulamaların hukuki geçerliliği tartışmalı olduğu gözlemlenmektedir.
Lex commissoria yasağı, rehin hukukunun temel koruyucu ilkelerinden biri olarak, borçlunun ekonomik zayıflığından kaynaklanan sömürü ihtimaline karşı bir güvenlik mekanizması sağlar. Hem taşınır hem de taşınmaz rehni ilişkilerinde geçerli olan bu yasak, alacak rehni bakımından da aynen uygulanır. Temerrüt halinde alacaklının doğrudan mülkiyet kazanmasını sağlayan sözleşme hükümleri geçersizdir. Rehinli alacaklı, ancak paraya çevirme ve cebri icra yollarıyla tatmin olabileceğinden, lex commissoria yasağı özel hukukta borçlu lehine getirilmiş temel bir sınırlamadır.
