Türk eğitim tarihinin belgeler bakımından temel kaynaklarından biri, hatta ilki sayılmaktadır. II. Meşrutiyet döneminde en uzun süre Maarif nazırlığı yapan İttihatçı kadronun öncülerinden Ahmed Şükrü Bey'in tavsiye ve telkinleriyle Mahmud Cevad Bey tarafından yayıma hazırlanmış, 1922'de Matbaa-yı Âmire'de basılmıştır. Eser belli konular etrafında telif edilen bir çalışmadan ziyade, maarifle ilgili kanun, yönetmelik vb. metinlerin derlenmesinden ibarettir (bk. Ahmed Şükrü Bey, Mahmud Cevad).
Mahmud Cevad, büyük Bektaşî şeyhlerinden Şehitlik Bektaşî Tekkesi postnişini Abdünnâfi Efendi'nin oğludur. Hakkında en ayrıntılı biyografi Ali Birinci tarafından yayımlanmıştır. İyi bir eğitim aldığı bilinen Mahmud Cevad, Dahiliye Nezareti Mektûbî Kalemi, Şûrâ-yı Devlet Dahiliye Kalemi, Galata Gümrük İdaresi ve Maarif Nezareti gibi devletin resmî kurumlarında muhtelif memuriyetlerde bulunmuş, Dârülfünun Edebiyat Şubesi'nde İngilizce müderrisliği yapmıştır.
Eserin giriş kısmında, kitabın yazılma süreciyle ilgili bilgiler vermiş tertibi, içeriği ve istifade edilen başlıca kaynaklara ilişkin açıklamalarda bulunmuştur. Eser iki cilt olarak tasarlanmış, ancak II. cilt tamamlanamamıştır.
Giriş kısmı, yaklaşık yirmi iki sayfadan meydana gelmiştir. Burada Sultan II. Mahmud'un İstanbul ahalisi için her çocuğun sıbyan mektebine gitme zorunluluğunu bildiren ferman Târîh-i Cevdet'ten iktibas edilmiştir. Müellif, maarife dair yayımlanan ferman, irade, emir, talimat vb. metinlerin bürokratik kademeler arasındaki yazışma örneklerini de birebir vermiştir (bk. Mahmud II ).
Birinci kısım İmamzâde Esad Efendi'nin 5 Şubat 1839 tarihinde Mekâtib-i Rüştiye Nezareti'ne tayin edilip söz konusu nezaretin kuruluşuna dair hazırladığı layiha sureti ile başlamıştır (bk. İmamzâde Esad Efendi). Ardından 1857'de Maârif-i Umûmiye Nezareti'nin teşkiline kadar cereyan eden olaylara dair belgeler kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu kısımda Maârif-i Meclis-i Muvakkat, Dâimî Meclis-i Maârif ve Mekâtib-i Umûmiye Nezareti hakkında tebliğler, rüştiye mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla Dârülmuallimîn'in ve Encümen-i Dâniş'in açılması ve üyeleri hakkında bilgiler, Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyelerinin seçimi ve Kemal Efendi'nin Mekâtib-i Umûmiye Nezareti gibi dönemin maarif gelişmelerine dair belgeler sıralanmıştır.
Kitabın ikinci kısmı, 1857 yılında 1883/1884 tarihine kadar olan gelişmeleri ele almıştır. Mekteb-i Fünûn-ı Mülkiye, Cevrî Kalfa Kız Rüştiyesi, Mekteb-i Tıbbiye-yi Şâhâne, Kız Sanayi Mektebi, Orman Mektebi, Hukuk Mektebi, Dârülmuallimât, Sanâyi-i Nefîse Mektebi gibi bu dönemde açılan pek çok okula dair hukukî metinler bu bölümde yer almıştır. 1868'de Mekteb-i Sultânî'nin açılmasına yönelik girişimler, Cem'iyet-i İlmiye-yi Osmâniye, Meclis-i Kebîr-i Maârif, maarif müdürlükleri gibi kurumlarla diploma törenleri, ders programları ve bazı vilayetlerde açılan okullara dair bilgilerin yanı sıra alfabenin ıslah edilmesi gibi önemli hususlara yönelik bilgiler de yine bu kısmın temel konu başlıklarıdır.
Eserin en hacimli kısmı olan üçüncü bölümde, 1883/84-1892/93 yılları arasında vuku bulan eğitim gelişmelerine dair hukukî dokümanlar vardır. Bu kısmın sonunda ilk defa 1869'da yayımlanan 198 maddelik Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi tam metin olarak yer almıştır.
Kitap ve kütüphane tarihçisi İsmail Erünsal'ın belirttiğine göre Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcraâtı II. cildi "İstanbul Kütüphaneleri Tarihçesi" olarak planlanmış ancak hayata geçirilememiştir. Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcraâtı adlı eser Türk eğitim tarihinin en önemli klasik metinlerinden biri olup Türk eğitim tarihine dair yapılan hemen hemen bütün çalışmaların temel kaynaklarındandır. Eser, 2001 yılında, Tacettin Kayaoğlu tarafından günümüz alfabesiyle yayımlanmıştır. Başında Mahmud Cevad Bey'in Ali Birinci tarafından yazılan biyografisi yer almaktadır. Bir sene sonra Millî Eğitim Yayınları tarafından da dört eğitim tarihçisinin imzasıyla bir neşri daha yapılmıştır.