Osmanlı Devleti'nde çeşitli resmî ve özel kurumlar tarafından, bir sene içinde gerçekleşen gelişmeleri göstermek için hazırlanan ve yıllık anlamına gelen eserlere salnâme adı verilmiştir. Farsça sâl (yıl) ile nâme (yazılı şey, mektup) kelimelerinden meydana gelen bu eserlere nevsâl de denilmiştir. Resmî salnameler merkezî yönetim, nezaret, vilayet ve askerî kurumlara ait olup özel salnameler çeşitli özel kurumların ve kişilerin yayımladıklarıdır. Resmî olanlar içerisinde yer alan maarif salnameleri, Sultan II. Abdülhamid döneminde, Maârif-i Umûmiye Nezareti'nin 1898-1904 yılları arasında altı defa neşrettiği eserlerden oluşmaktadır.
II. Abdülhamid döneminde eğitimin ülkedeki durumunun tespiti ve planlama faaliyetlerini yürütmek üzere Maarif Nezareti bünyesinde 1893 yılında istatistik birimi kurulmuştur. Ertesi yıl 1894-1895 ders yılına ait ilk eğitim istatistiği hazırlanmış ve bastırılmıştır. Eğitimle ilgili gerçekleştirilen çalışmaların başlıcası maarif salnameleri olmuştur.
Muhtevası bakımından oldukça zengin olan bu eserlerden eğitim sistemiyle ilgili önemli bilgiler elde edilmektedir. Maarif Nezareti'nin tarihçesi, maarif nazırları, vilayet maarif idareleri, İstanbul ve vilayetlerdeki ilk, orta, lise ve yükseköğretimi içeren bütün okulların sayısı, müslim ve gayrimüslimlere ait okullar, yabancı okullar, bütün bu okulların ders programları, nizamnameler, hocalar, talebeler, talebe sayıları, görevli memurlar, derslerin ayrıntılı içerikleri, imtihanlar, mükâfat cetvelleri, şahadetnameler, kütüphaneler, matbaalar, gazeteler, Matbaa-yı Âmire ve Müze-yi Hümâyun gibi kuruluşlar hakkındaki ayrıntılı bilgiler bunlar arasında yer almaktadır.
İlk maarif salnamesi 1898-1899'da 1257 sayfa olarak yayımlanmıştır. Salnamenin kapak kısmından sonra bir fihrist yer almaktadır. Ardından bir mukaddime yazılmıştır. Memlekette meydana gelen gelişmeleri tek tek gösteren istatistik cetvellerinin yayımlanmasının gerekliliği, bunun için Maarif İstatistik Cetveli'nin neşredilmesinin önemli bir adım olduğu ve bu sene neşrine muvaffak olunan maarif salnamesinin mezkûr cetvelin eksiklerini de tamamladığı belirtilmektedir. İstatistik cetvelinde yalnız Maarif Nezareti idaresinde bulunan mektep ve kütüphanelerle ilgili bilgiler varken, mekâtib-i askeriye, medâris-i ilmiye ve Abdülhamid'in cülusundan beri maarif açısından gerçekleşen terakkiyatın bu salname ile ortaya çıktığı ifade edilmiştir.
Mukaddimeden sonra gün, ay, saat ve önemli tarihleri gösteren bir takvim verilmiştir. Maarif Nezareti'nin tarihçesinden sonra devlet ricalinden Tursun ve İbrâhim Ethem paşaların kısa biyografisine yer verilmiştir. Ardından "Maarif Nezareti Makamına Tayin Buyrulan Zevat" başlığı altında Abdurrahman Sâmi, Ahmed Kemal, Mısırlı Mustafa Fâzıl, Tursun, İbrâhim Ethem, Abdüllatif Suphi, Saffet, Derviş, Ahmed Vefik, Cevdet, Ârifî, Yûsuf, Mehmed Tâhir Münif, Kemal, Mustafa, Mustafa Zihni, Ahmed Zühdü paşalar ve Ali Bey'in hal tercümeleri yazılmıştır. O tarihte Ahmed Zühdü Paşa Maarif nazırıdır.
"Nizâmât ve Tâlimât" başlığı altında ilk olarak Mekteb-i Mülkiye Nizamnamesi yer almıştır. Bu nizamname Mekteb-i Mülkiye-yi Şâhâne'nin işleyişiyle ilgilidir. Dersler, kurallar, imtihanlar, talebelerin ücreti, idarî kadro, eğitim kadrosu, okulun bünyesindeki görevliler, öğrenci sayıları ve mezunların durumları ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Ardından Mekteb-i Hukuk-ı Şâhâne'nin işleyişi ve ders programı, Mekteb-i Tıbbiye-yi Mülkiye-yi Şâhâne'nin öğrencileri hakkında talimat ve ders programı gelmektedir. Akabinde Sanâyi-i Nefîse idaresine mahsus talimat ve okul programı ile Mekteb-i Sultânî ile ilgili nizamat ve okul programı belirtilmiştir. Sırasıyla Dârülmuallimîn, Hamidiye Ticaret Mekteb-i Âlîsi, umum rüştiye ve idâdî mektepleri, Dârülmuallimât, Aşiret Mektebi ve sanayi mektepleri ders programları verilmiştir. Talimatlarda Vilâyât-ı Şâhâne maarif müdürlerinin vazifeleri, idâdîye müdürleri ile rüştiye muallimlerinin durumları, Dersaadet rüştiye mekteplerinin iç idaresi, taşra rüştiye mekteplerinin iç idaresi, Dersaadet mekâtib-i ibtidâiyesi, İstanbul ve kasabalardaki ibtidâiyeler ve köy ibtidâiyelerine ait müfredat ile programlar mevcuttur. Bu nizamnameler ders programları, ders içerikleri, hocaların görevleri, talebelerin okula alınma şartları gibi dersler, hocalar, kalfalar, talebeler, okuldaki diğer görevliler, cezalar ve mükâfatlarla ilgili çeşitli konuları içine almaktadır. Ayrıca âsâr-ı atîka (eski eserler), matbaa ve kitapçılarla ilgili nizamnameler de bulunmaktadır.
Ders programlarına bakıldığında fennî ve dinî ilimlerin birlikte okutulduğu görülmektedir. Ders saatleri ve içerikleri ayrıntılı bir şekilde verilmiştir.
Talimatlardan sonra Maarif Nezareti ile okullarda görevli memurlar ve kalem kâtiplerinin (ketebe-yi aklâm) görev (memuriyet), isim, rütbe, görev tarihleri, varsa madalyaları ve memleketlerinin belirtildiği bölüm gelmektedir. Öncelikle Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celîlesi'ndeki çeşitli kalemler ile buralarda görev yapan kişiler hakkında bilgi verilmiş ve nazırla başlanmıştır. Ardından "Dâire-yi Mülhaka-yı Merkeziye" başlığı altında Müze-yi Hümâyun, Matbaa-yı Âmire ve Rasathâne-yi Âmire hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra sırasıyla İstanbul'daki yükseköğretim kurumları olan hususi mektepler, Mekâtib-i Askeriye-yi Şâhâne, Bahriye Nezareti'ne bağlı mekteplerle Orman ve Maâdin ve Ziraat Nezareti'ne bağlı mekteplerde görev yapan memurlar hakkındaki bilgiler sıralanmıştır. Okulların talebe sayıları ve şahadetname alanların isimleri de mevcuttur.
Salnamenin bundan sonraki kısmında İstanbul'daki kütüphaneler, matbaalar, resmî ve gayriresmî gazeteler hakkında ayrıntılı malumat verilmektedir. II. Abdülhamid döneminde İstanbul'da inşa edilen ya da satın alınan mekteplerin listesi de mevcuttur. Salnamenin 778. sayfadan başlayan en son kısmı, vilâyât-ı şâhâne ve elviye-yi müstakiledeki mektepler hakkındaki bilgilerden meydana gelmektedir. Vilayet ve sancaklardaki okullar hakkında verilen bilgiler maarif idaresiyle başlayıp idâdî ve rüştiyelerle devam etmektedir. Liva ve kazalardaki gayrimüslim mektepleri de tablo halinde verilmiştir. Ardından varsa eğer livadaki yabancı okullar "Mekâtib-i Ecnebiye" başlığı altında gösterilmiştir. Tabloda aynı bilgiler yer almakta olup mensup olduğu cemaat yerine, mensup olduğu millet ifadesi kullanılmıştır. Daha sonra liva ve kazalarda yer alan kütüphane, matbaa ve gazetelerle ilgili bilgiler gelmektedir. Son olarak II. Abdülhamid döneminde, ilk defa veya yeniden inşa ya da satın alma suretiyle açılan okulların sıralandığı kısım gelmektedir. Burada mektebin bulunduğu liva, kaza, derecesi, bulunduğu mevki, kuruluş tarihi, masraf miktarı belirtilmekte olup bir de mülahazat kısmı yer almaktadır.
Salname, Dersaadet ve vilâyât-ı şâhânede yer alan ibtidâiye mekteplerinin adedini gösteren bir tablo ile bitmektedir. 1898-1899 tarihli bu kayda göre 3417 adet ibtidâîsi ile Hudâvendigâr vilayeti birinci sırada yer almaktadır. Onu sırasıyla 3374 ile Kastamonu, 2619 ile Trabzon ve 2092 ile Ankara takip etmektedir. En düşük ibtidâî sayısı ise sırasıyla Bağdat (49), Cezâir-i Bahr-i Sefîd (71), İşkodra (101) ve Basra (116) vilayetlerindedir.
Diğer salnameler de aynı formatta yazılmıştır. İkinci maarif salnamesi 1899-1900 tarihlidir ve 1494 sayfadan oluşmaktadır. Üçüncü salname 1900-1901 tarihine ait olup 1677 sayfadır. Diğer iki salnameden farklı olarak vilayetler hakkındaki kısma Yemen vilayeti de eklenmiştir. Yemen bundan sonraki salnamelerde de mevcuttur. Nezaret memurları ve kalem kâtipleri hakkında bilgi verilen bölümde "Erkân-ı Nezâretin Terceme-yi Ahvâli" adlı bir kısım yer almaktadır. Son üç sayfaya Osmanlı vilayetlerini gösteren haritalar eklenmiştir.
Dördüncü salname 1901-1902 yılına ait olup 985 sayfadır. Bu salnamenin diğerlerine göre daha kısa olmasının sebebi hem bazı bölümlere yer verilmemesi hem de bazılarında kısaltmalara gidilmesidir.
1902-1903 tarihli V. cilt yayımlanmış; ancak günümüze ulaşamamıştır. Altıncı ve sonuncu maarif salnamesi 1903-1904 yılına ait olup 740 sayfa ile en kısa salname olma özelliğine sahiptir. Bu salnamede vilâyât-ı şâhânenin sayısının Hicaz ve Trablusgarp'ın eklenmesiyle yirmi dokuza çıktığı görülmektedir. Diğer salnamelerde olduğu gibi bir fihrist, mukaddime ve takvim ile başlangıç yapılmıştır.
Altıncı maarif salnamesinde diğerlerinden farklı olarak Çinili Köşk, Müze-yi Hümâyun Dairesi ve çeşitli okulların fotoğraflarına yer verilmiştir.
Salnameler dördüncüden itibaren grafik, kroki ve fotoğraflarla zenginleştirilmiştir. Salnameler Matbaa-yı Âmire'de basılmıştır. Sadece VI. cildin Asır Matbaası'nda basıldığı görülmektedir.