Muhayyelât, Giritli Aziz Ali Efendi (ö. 1213/1798-99) tarafından yazılmış bir kitaptır. Eser, bir mukaddime ve "Hayâl" adını taşıyan üç bağlantılı hikâyeden oluşur. Tam adı Muhayyelât-ı Ledünn-i İlâhî olan eser, 1797 yılında kaleme alınmıştır. İlk baskısı, müellifin ölümünden yaklaşık elli dört yıl sonra gerçekleşmiş ve 1852-1873 yılları arasında beş kez basılmıştır. Muhayyelât, Türk nesrinde gelenekselden moderne geçişin ilk örneğidir.
İçerik ve Konu
Eser, birbiriyle bağlantılı üç hikâyeden oluşur:
- Hayâl-i Evvel: Harzemşah’ın oğlu Kamer Can’ın, Çin şahının kızları Gülruh ve Ferruh ile evlenmesi ve bu evlilikten doğan Asîl ve Nesîl isimli şehzadelerin olağanüstü varlıklarla yaşadığı maceralar.
- Hayâl-i Sâni: Lebib isimli tüccarın oğlu Cevad’ın başından geçen olaylar ve bu süreçte ilim, marifet ve insan-ı kâmil olma yolundaki mücadelesi.
- Hayâl-i Salis: Mısır’da yaşayan mutasavvıf Şeyh İzzettin’in, ruhani dünyası ve hükümdar Nâcî Billâh’ı mecazi aşktan hakiki aşka ulaştırma çabası.
Anlatım Özellikleri
Eserde tasavvufi ve alegorik unsurlar kullanılmıştır. Hikâyelerde peri, cin, büyü ve tılsım gibi masal motifleri yer alırken, Topkapı ve Haydarpaşa gibi gerçek mekânlara da yer verilmiştir. Anlatım, olağanüstü olayların geçtiği bölümlerde ağır ve secili, realist anlatımlarda ise sade ve anlaşılır bir yapıdadır.
Kaynaklar ve Etkiler
Yazar, Hulâsatü’l-Hâyâl gibi Süryanice ve Arapça kaynaklardan etkilenmiş, hikâyelerin bazılarını Türkçeye çevirirken özgün katkılar yaparak yerlileştirmiştir. İçerdiği masalsı ve tasavvufi unsurlarla Binbir Gece Masalları’na benzetilse de gerçek mekânların ve yerel unsurların kullanılmasıyla bu eserden ayrılmaktadır.
Türk Edebiyatındaki Yeri
Eser, Türk edebiyatında modern hikâye ve roman anlayışının ilk örnekleri arasında sayılmaktadır. Ahmet Mithat Efendi’nin Çengi adlı romanı ve Namık Kemal’in İntibah gibi eserlerinde bu hikâyenin etkileri görülmektedir. Muhayyelât, yazıldığı dönemde geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmış ve on bir yıl içinde beş kez basılmıştır.
Çeviriler ve Yeni Baskılar
Muhayyelât, Ahmet Kabaklı (1973), Hüseyin Alacatlı (1999), Kerim Çetinoğlu (2006) ve Orhan Sakin (2016) gibi yazarlar tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır. Eserin ikinci hikâyesi, İngiliz müsteşriki E. J. W. Gibb tarafından İngilizceye çevrilmiştir (1884).
