Nispi Gelir Hipotezi (Relative Income Hypothesis), ilk olarak James S. Duesenberry tarafından 1949 yılında geliştirilmiş bir tüketim teorisidir. Bu hipotez, bireylerin tüketim kararlarının yalnızca mutlak gelir düzeylerine değil, aynı zamanda toplum içindeki diğer bireylerle olan gelirlerine kıyasla şekillendiğini savunur. Duesenberry'nin bu yaklaşımı, dönemin klasik Keynesyen mutlak gelir hipotezinin yetersizliklerini gidermeye yönelik olarak geliştirilmiştir.

Temel Varsayımlar

Nispi Gelir Hipotezi, tüketim davranışını belirleyen bazı temel varsayımlar üzerine inşa edilmiştir:

1. Toplumsal Karşılaştırma (Demonstration Effect): Bireyler, tüketim kararlarını verirken yalnızca kendi ihtiyaçlarını değil, çevrelerinde gözlemledikleri tüketim düzeylerini de dikkate alırlar. Bu nedenle, bir bireyin tüketim düzeyi, benzer gelir grubundaki bireylerin tüketim düzeyiyle yakından ilişkilidir.
2. Alışkanlıkların Yapışkanlığı (Habit Persistence): Bir bireyin tüketim seviyesi, önceki dönemlerdeki tüketim alışkanlıklarıyla şekillenir. Gelir düşse bile, birey daha düşük tüketime kolayca dönemez. Bu durum, tüketimde bir tür yapışkanlık veya gecikme etkisi yaratır.
3. Gelir Dağılımına Duyarlılık: Toplum içindeki bireyler, gelir artışlarını kendi mutlak değerlerinden çok, gelir dağılımı içindeki yerlerinin değişimi bağlamında değerlendirirler. Bu, tasarruf ve tüketim kararlarını doğrudan etkiler.

Matematiksel Modelleme

Duesenberry’e göre tüketim, bireyin nispi gelirine, yani kendi gelirinin toplumdaki gelir düzeyine oranına bağlıdır. Bu bağlamda, bireylerin tüketim fonksiyonu aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

C = f(Yᵣ)

Burada C tüketimi, Yᵣ ise nispi geliri ifade etmektedir. Nispi gelir, bireyin kendi geliri ile toplumda belirli bir referans grubunun ortalama geliri arasındaki ilişkiye dayanmaktadır.

Teorik Katkılar ve Eleştiriler

Duesenberry’nin hipotezi iki önemli noktada Keynesyen Mutlak Gelir Hipotezi’nden ayrılır:

1. Tüketim Bağımsız Değildir: Nispi Gelir Hipotezi'ne göre, bireylerin tüketim kararları birbirinden bağımsız değildir. Toplumsal etkileşim, tüketim kararlarında belirleyici bir unsurdur. Keynesyen modele göre ise bireylerin tüketim kararları yalnızca kendi gelirlerine bağlıdır.
2. Tüketim ve Tasarruf Davranışı Kalıcıdır: Bireylerin bir kere ulaştıkları tüketim düzeyini gelir düşse dahi korumaya çalışma eğilimleri, teoriyi geleneksel modellerden ayırır.

Bu yönüyle Nispi Gelir Hipotezi, psikolojik ve sosyolojik etmenleri de dikkate alarak daha gerçekçi bir tüketim modeli sunar. Ancak bu modelin ekonometrik uygulanabilirliği bazı araştırmalarda zorlayıcı bulunmuş, bireyler arası etkileşimin kantitatif olarak ölçülmesinin karmaşıklığı nedeniyle eleştirilmiştir.