Osmiyum, periyodik tablonun 76. sırasında yer alan, gümüşi beyaz renkte, platin grubu metallerinden biridir. Bilinen en yoğun doğal element olma özelliğiyle tanınan osmiyum, 1803 yılında Smithson Tennant tarafından iridyum ile birlikte keşfedilmiştir. Adını, keskin ve kötü kokusundan alan bu element, aşırı sertliği ve yüksek erime noktası nedeniyle özel alaşımlarda ve aşınmaya dayanıklı uygulamalarda kullanılır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Osmiyum (Os), periyodik tablonun 6. periyodunda, 8. grupta yer alan bir geçiş metalidir. Platin grubu metaller (rutenyum, rodyum, paladyum, iridyum, platin) arasında yer alır. Elektron dizilimi [Xe] 4f¹⁴5d⁶6s² şeklindedir. Oda sıcaklığında katı halde bulunur. Son derece sert ve kırılgandır, bu da işlenmesini çok zorlaştırır. Yoğunluğu yaklaşık 22,59 g/cm³ olup, yoğunluğu ölçülebilen tüm elementler arasında en yüksek değere sahiptir.

Keşfi

Osmiyum, 1803 yılında İngiliz kimyager Smithson Tennant tarafından Londra'da, iridyum ile birlikte keşfedilmiştir. Tennant, Güney Amerika'dan gelen doğal platin cevherlerini kral suyunda (aqua regia) çözdüğünde, geriye siyah, çözünmeyen bir kalıntı kaldığını fark etmiştir. Bu kalıntının yeni elementler içerdiğine inanan Tennant, dikkatli kimyasal analizler sonucunda bu siyah tozdan iki yeni element izole etmeyi başarmıştır. Bunlardan birine, keskin ve klor benzeri kötü bir kokuya sahip olan uçucu oksidi nedeniyle "osmiyum" adını vermiştir; diğeri ise tuzlarının renk çeşitliliği nedeniyle "iridyum" olarak adlandırılmıştır.

^{Osmiyum (Yapay Zeka İle Üretilmiştir.)}

Etimoloji

Elementin adı, kaşifi Smithson Tennant tarafından, Yunancada "koku" anlamına gelen "osme" (ὀσμή) kelimesinden türetilmiştir. Bu isimlendirme, osmiyumun ısıtıldığında veya oksitleyici asitlerle reaksiyona girdiğinde oluşturduğu, son derece uçucu ve keskin kokulu osmiyum tetraoksit (OsO₄) bileşiğine bir göndermedir.

Doğada Bulunuşu

Osmiyum, yerkabuğunda en nadir bulunan kararlı elementlerden biridir; iridyum, renyum ve altın gibi elementlerle benzer bir bolluğa sahiptir. Genellikle doğada serbest halde değil, diğer platin grubu metalleriyle, özellikle de iridyumla (osmiridyum veya iridosmin olarak bilinen doğal alaşımlar şeklinde) veya nikel ve bakırın sülfürlü cevherleriyle birlikte bulunur. Başlıca ticari kaynakları Rusya, Kuzey ve Güney Amerika ve Güney Afrika'daki nikel ve platin madenleridir. Ticari olarak osmiyum, bu madencilik faaliyetlerinin bir yan ürünü olarak elde edilir.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Osmiyum, mavimsi-gümüşi beyaz renkte, son derece sert ve kırılgan bir metaldir. Erime noktası 3033 °C, kaynama noktası ise 5008 °C gibi çok yüksek değerlere sahiptir; bu değerler tüm elementler arasında en yüksekler arasındadır. Atom yarıçapı yaklaşık 216 pm, elektronegatiflik değeri ise 2,2'dir. Elektron ilgisi 106,1 kj/mol olarak belirtilmiştir. Kütle halindeyken, oda sıcaklığında asitlerden ve havadan etkilenmez. Ancak toz halindeki osmiyum, havayla yavaşça reaksiyona girerek keskin kokulu ve oldukça zehirli olan osmiyum tetraoksit (OsO₄) bileşiğini oluşturur. Osmiyum tetraoksit, 130 °C gibi düşük bir sıcaklıkta kaynayan uçucu bir katıdır. Osmiyum, bileşiklerinde -2 ila +8 arasında çok geniş bir yelpazede oksidasyon durumları sergileyebilir; +8 oksidasyon durumu, rutenyum ile birlikte, bilinen en yüksek kararlı oksidasyon durumudur.

İzotopları

Osmiyumun doğada yedi izotopu bulunur. Bunlardan altısı kararlıdır: ¹⁸⁴Os, ¹⁸⁷Os, ¹⁸⁸Os, ¹⁸⁹Os, ¹⁹⁰Os ve ¹⁹²Os. Bir doğal izotop olan ¹⁸⁶Os ise çok uzun bir yarı ömre (yaklaşık 2 × 10¹⁵ yıl) sahip radyoaktif bir izotoptur.

• ¹⁹²Os: Doğal osmiyumun en bol bulunan izotopudur (yaklaşık %40.78).
• ¹⁸⁷Os: Renyum-187'nin (¹⁸⁷Re) beta bozunmasıyla oluşur. Bu renyum-osmiyum (Re-Os) ilişkisi, jeolojide ve kozmokimyada kayaçların ve gök taşlarının yaşını belirlemek için kullanılır (Re-Os tarihlendirme). Bunların yanı sıra birçok yapay radyoaktif izotopu da bulunmaktadır.

Kullanım Alanları

Osmiyumun sertliği, yüksek yoğunluğu ve aşınma direnci, onu zorlu koşullar için uygun bir malzeme yapar, ancak nadirliği, yüksek maliyeti ve zehirli oksidi nedeniyle kullanımı oldukça sınırlıdır.

• Sert Alaşımlar: Osmiyum, en çok diğer platin grubu metalleriyle, özellikle platin, iridyum ve rodyum ile çok sert ve aşınmaya dayanıklı alaşımlar yapmak için kullanılır. Bu alaşımlar, dolma kalem uçları, gramofon (pikap) iğneleri, hassas bilimsel aletlerin pivot yatakları ve uzun ömürlü elektrik kontakları gibi dayanıklılık gerektiren uygulamalarda kullanılır.

• Katalizörler: Osmiyum bileşikleri, kimya endüstrisinde ve laboratuvarlarda bazı organik sentez reaksiyonlarını (örneğin, amonyak sentezi ve hidrojenasyon) hızlandırmak için katalizör olarak kullanılır. Osmiyum tetraoksit, organik kimyada alkenlerin diollere dönüştürülmesinde önemli bir reaktiftir.

• Mikroskopi ve Adli Tıp: Osmiyum tetraoksit, elektron mikroskobunda biyolojik numuneleri (hücre zarları, lipitler vb.) sabitlemek ve boyamak (kontrastı artırmak) için kullanılır. Ayrıca, adli tıpta parmak izlerini tespit etmek için de kullanılabilir, çünkü parmak izlerindeki yağlarla reaksiyona girerek siyah bir kalıntı bırakır.

Biyolojik Rolü ve Önlemler

Osmiyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Metalik osmiyumun kendisi genellikle zararsız kabul edilir. Ancak, en yaygın ve uçucu bileşiği olan osmiyum tetraoksit (OsO₄) son derece zehirli ve tahriş edicidir. Buharı, gözlerde (korneaya zarar vererek körlüğe yol açabilir), ciltte ve solunum yollarında ciddi hasara neden olabilir. Düşük konsantrasyonlarda bile solunması akciğer ödemine ve ölüme yol açabilir. Bu nedenle, osmiyum ve özellikle osmiyum tetraoksit ile çalışmak son derece katı güvenlik önlemleri, özel havalandırmalı çeker ocaklar ve tam koruyucu ekipman gerektirir.