Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Türkiye’nin modern halk sağlığı politikalarının temel taşlarından biri olarak 1928’de kurulan Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi’nin 1983 yılında yeniden yapılandırılmasıyla oluşturulmuştur. Adını, Cumhuriyet döneminin ilk Sağlık Bakanı ve koruyucu hekimliğin öncüsü Dr. Refik Saydam’dan alan kurum, Sağlık Bakanlığı'na bağlı olarak bulaşıcı hastalıklarla mücadele, aşı ve serum üretimi, ilaç kontrolü, çevre sağlığı ve sağlık personeli eğitimi gibi kritik görevler üstlenmiştir. Mustafa Kemal Atatürk’ün desteği ve koruyucu hekimliği benimseyen Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam’ın girişimiyle Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi kuruldu. 1928’de Ankara’da faaliyetlerine başlayan kurum, 1942’de Refik Saydam’ın vefatından sonra onun adını aldı ve 1983’te Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı olarak yeniden yapılandırıldı. Ancak 2011 yılında 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’na bağlanarak kapatılmıştır.
Kuruluş ve Yapılanma
Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi, 27 Mayıs 1928 tarih ve 1267 sayılı kanunla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı olarak kuruldu. Amaç, halk sağlığını koruyacak bilimsel araştırmalar yapmak, aşı ve serum üretmek, ilaçları kontrol etmek ve sağlık personeli yetiştirmekti. İlk müdürü Dr. Mustafa Hilmi Sağun olan kurum, Ankara-Yenişehir’de inşa edilen binasında 1928’de Kimyevi Tahlilat Şubesi ile çalışmalara başladı. 1931’de Bakteriyoloji, 1935’te İmmünobiyoloji (Aşı ve Serum) ve 1936’da Farmakoloji şubeleri açıldı. 1936’da Hıfzıssıhha Mektebi kurularak sağlık personeline eğitim verildi. 1940’ta 3959 sayılı kanunla görevleri genişletildi; 1983’te 181 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile “Merkez Başkanlığı” adını aldı.
Aşı ve Serum Üretimi
Kurum, 1930’lardan itibaren çiçek, kolera, tifo, tifüs, verem, boğmaca, kuduz, difteri ve grip gibi bulaşıcı hastalıklara karşı aşı, serum, toksin ve anatoksin üretti. 1931’de BCG aşısı, 1933’te kuduz aşısı, 1934’te çiçek aşısı üretimi başladı. 1938’de Çin’e, 1947’de Mısır’a kolera aşısı gönderildi. 1961-1970’te kolera aşısı üretimi 48.093 litreye ulaştı. 1980’de Dünya Sağlık Örgütü’nün çiçek hastalığının eradike edildiğini açıklamasıyla çiçek aşısı üretimi sona erdi. Kurum, 1998’e kadar 18 farklı aşı üretti, ancak teknoloji yenilenmemesi nedeniyle aşı üretimi durduruldu. Serum üretiminde de etkili olan kurum, 1968’de Esenboğa Serum Çiftliği’ni kurarak tetanoz, difteri ve şarbon serumlarını üretti.
Bilimsel Çalışmalar ve Yayınlar
Merkez Hıfzıssıhha, bakteriyolojik, kimyasal ve farmakolojik analizlerle halk sağlığına katkıda bulundu. 1938’de Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası yayın hayatına başladı, 1979’da Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi adını aldı. Kurum, su ve gıda analizleri, ilaç kontrolleri ve salgın araştırmalarıyla referans laboratuvarı olarak görev yaptı. 1951’de Dünya Sağlık Örgütü tarafından influenza merkezi olarak tanındı.
Kapatılma ve Tartışmalar
1980’lerden itibaren biyoteknolojiye ayak uyduramayan kurum, 1998’de aşı üretimini durdurdu. 2002’de başlayan “Sağlıkta Dönüşüm Projesi” kapsamında, neoliberal politikalar ve bütçe kısıtlamaları nedeniyle 2 Kasım 2011 tarih ve 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’na bağlanarak kapatıldı. Türk Tabipleri Birliği, 2021’de kurumun yeniden açılması çağrısında bulundu. COVID-19 pandemisi, aşı üretiminin stratejik önemini ortaya koydu; bu nedenle 2022’de Esenboğa’da Hıfzıssıhha-Türkiye Aşı ve Biyoteknolojik Ürün Araştırma ve Üretim Merkezi’nin inşasına başlandı.
