Fatih Sultan Mehmet devrinde Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri gücünde önemli bir rol oynayan Şâhi topları, 15. yüzyıl kuşatma harbinde kullanılan büyük çaplı, genellikle bronz döküm havan (bombard) tipi silahlardır. Bu toplar, özellikle İstanbul'un fethi sırasında surların yıkılmasındaki etkileriyle bilinirler ve dönemin topçuluk teknolojisindeki Osmanlı yeteneklerini sergilerler.

Tarihsel Bağlam ve Gelişim

Fatih Sultan Mehmet'in hükümdarlık dönemi (1451-1481), Osmanlı topçuluğunun kurumsallaştığı ve top döküm teknolojisinin zirveye ulaştığı bir zaman dilimidir. Bu dönemde Osmanlıların ilk büyük topları dökülmüştür. İstanbul'un fethi öncesindeki hazırlıklar kapsamında, Fatih Sultan Mehmet, dönemin birçok top döküm ustasını Edirne'ye çağırtarak farklı kalibrelerde topların üretimini sağlamıştır. Bu ustalardan en tanınmış olanlardan biri Macar asıllı Urban (Orban)'dır. Urban'ın yanı sıra Ali, Müslihiddin ve Saruca gibi ustalar da Fatih'in devrin en büyük toplarını dökme talimatıyla görevlendirilmişlerdir. Fatih Sultan Mehmet'in kendisinin de top tekniği konusunda detaylı bilgiye sahip olduğu ve kuşatma sırasında Haliç'teki gemilerin vurulması için yeni bir top türü (günümüz havanlarına benzer aşırma atışı yapabilen) önerdiği kaydedilmiştir. Bu dönemde Tophane-i Âmire'nin kuruluşu ile Osmanlı topçuluğu kurumsallaşmıştır.

Üretim ve Malzemeler

Döküm Süreci ve Dökümhaneler

Osmanlılar top dökümünü genellikle dört köşeli, üzerinde "pedavra tahtası" ile kaplı çatısı olan ve duman çıkışı için çok sayıda büyük bacası bulunan dökümhanelerde gerçekleştirirlerdi. Döküm işlemi, zemine açılmış büyük bir çukurda yapılırdı. Topun dış şekli, özel bileşimli (killi) çamurun içine keten ve kenevir lifleri gibi dayanıklı malzemelerin katıldığı büyük bir kalıpta verilirdi. Topun iç boşluğu (maça) ise aynı malzemelerden yapılan ikinci bir kalıpla oluşturulurdu. Ergitilmiş metal alaşım bu iki kalıp arasındaki boşluğa dökülerek top gövdesi meydana getirilirdi. Osmanlıların kalıp teknolojisini çok iyi bildikleri ve kullandıkları belirtilmektedir. Döküm sırasında, erimiş alaşım içine altın liralar atılması gibi kendine has merasimler de yapılırdı; bu uygulamanın bronz alaşımının namlu yapısını kuvvetlendirdiğine inanılırdı.

Fatih döneminde önemli döküm merkezlerinden biri, ordunun ve donanmanın top, humbara ve gülle ihtiyacını karşılamak üzere kurulan Demirköy/Kırklareli İşletmesi'ydi. Bu bölgede kalkopirit, bornit gibi bakır mineralleri bulunmaktaydı. Matrakçı Nasuh'un minyatürlerinde tasvir edilen Tophane-i Âmire de Fatih tarafından yaptırılmış önemli bir dökümhane binasıdır.

Kullanılan Malzemeler

Fatih Sultan Mehmet devrinde toplar genellikle bronz (tunç) malzemeden üretilmiştir. Bronz, %90 bakır ve yaklaşık %10 kalay karışımından oluşuyordu. Osmanlıların demir top yerine daha pahalı olmasına rağmen bronzu tercih etmelerinin nedeni, bronzun daha kalın cidarlı üretilebilmesi ve dolayısıyla daha yüksek yanma basınçlarına dayanabilmesiydi. Fatih dönemi toplarının analizleri, ideal bronz karışımının Avrupa devletlerinden bir asır önce Osmanlılarda uygulandığını göstermektedir. Bronz alaşımına bazen bilinçli ya da bilinçsiz olarak çinko (tutya), kurşun, arsenik, antimon ve bizmut gibi maddeler de katılabiliyordu.

Top gülleleri için ise taş, mermer, kurşun, demir ve bakır alaşımları yoğun olarak kullanılmıştır. Urban'ın topu için özellikle granit gülleler kullanıldığı belirtilmiştir.

Teknik Özellikler ve Çeşitleri

"Şâhi" tabiri, Fatih Sultan Mehmet tarafından Macar Urban Usta ve diğerlerine yaptırılan, genellikle iki parçalı büyük muhasara topları için kullanılmıştır. Bu topların genel boyutları hakkında farklı bilgiler bulunmakla birlikte, 8 metre uzunluğa, 80 cm iç çapa ve 18 ton ağırlığa ulaşabildikleri; 544-680 kg ağırlığındaki gülleleri 2 km mesafeye fırlatabildikleri ve seslerinin 24 km'den duyulduğu rivayet edilir. En kısa Şâhi namlu uzunluğunun 91.5 cm olduğu ve kovanının 8 ton ağırlığında olduğu da belirtilmiştir.

Urban Topu

Macar Urban tarafından Fatih Sultan Mehmet için dökülen top, İstanbul'un fethinde kullanılan en büyük kalibreli silahtı.

• Boyutları: Toplam uzunluğu 9.2 metre, barut haznesi uzunluğu 2.75 metre ve kalibresi (namlu iç çapı) 75.2 cm idi.
• Ağırlığı: Yaklaşık 30.000 kg (30 ton) idi.
• Mermisi: 601 kg ağırlığında granit gülleler kullanıyordu.
• Namlu Çıkış Hızı: Güllenin namlu çıkış hızı yaklaşık 216 m/s olarak hesaplanmıştır.
• Menzili: 10 derecelik bir açıyla ateşlendiğinde yaklaşık 1464 metre menzile ulaştığı hesaplanmıştır. Bu, Dukas'ın belirttiği 1 Roma mili (yaklaşık 1479 m) mesafeyle örtüşmektedir.
• Tahrip Gücü: Toprakta 1 mil mesafede yaklaşık 1.78 metre derinliğe saplandığı hesaplanmıştır; bu da Dukas'ın kroniğindeki 1 kulaç (1.82 m) bilgisiyle uyumludur. İstanbul surlarının tuğla ve harçtan oluşan kısımlarında ilk atışta 1.16 metre, kireçtaşı katmanında ise 0.475 metre delme gücüne sahip olduğu analitik olarak belirlenmiştir. Tek atışta bir kule yapısına ciddi hasar verebileceği, surlar üzerinde ise ikinci veya üçüncü atıştan sonra gedik açabileceği sayısal olarak ortaya konmuştur.

Dardanel Topu (Münir Ali Usta)

Fetihten yaklaşık 10 yıl sonra, 1464 yılında Münir Ali Usta tarafından üretilen Dardanel Topu (İngiltere'deki adıyla "Turkish Bombard"), Urban Topu ile benzer üretim tekniği ve yapısal özellikler taşımaktadır.

• Malzeme ve Yapı: Bronzdan dökülmüş olup, namlu ve barut haznesi olmak üzere iki parçadan oluşur ve bu parçalar vidalı bir sistemle birleştirilirdi.
• Boyutları: Toplam uzunluğu 5.18 metre, barut haznesi uzunluğu 2 metre ve kalibresi 63 cm'dir.
• Ağırlığı: 16.620 kg'dır.
• Mermisi: 353 kg ağırlığında gülleler kullanırdı.
• Namlu Çıkış Hızı: Yaklaşık 195 m/s olarak hesaplanmıştır.
• Döküm Tekniği: Namlu çıkışına doğru sertlik değerlerinin azalması, bu topların namlu çıkışları aşağıda olacak şekilde dik olarak döküldüklerini göstermektedir.
• Alașım: Yapılan ölçümlerde kalay oranının bölgesel olarak %8 civarında olduğu, genel olarak ise 15. yüzyıl bronz toplarında %11 civarında olduğu belirtilmiştir.

Tasarım Özellikleri

Büyük muhasara toplarının (Urban ve Dardanel gibi) namlu ve barut haznesi olmak üzere iki parçalı olarak dökülüp, sonradan vidalı birleşimle montajlanması, bu devasa silahların taşınmasını kolaylaştırmak amacıyla geliştirilmiş önemli bir teknolojik yenilikti.

Diğer Top Çeşitleri

Fatih dönemi ve sonrasında Osmanlılar Şâhi dışında Balyemez, Darbzen (kale döven top), Humbara (bir nevi el bombası) gibi çeşitli isimlerle anılan toplar da kullanmışlardır.

Operasyonel Özellikler

Ateşleme ve Kullanım

Bu büyük toplar ağızdan doldurulurdu; barut ve gülle namludan içeri sokulur, ateşleme ise "falya deliği" adı verilen küçük bir kanaldan gerçekleştirilirdi. Kritovulos, Urban'ın topunun barut haznesinin tamamen güherçile ile doldurularak sıkıştırıldığını belirtir.

Atış Sıklığı ve Soğutma

Büyük topların atış sıklığı düşüktü. Dukas, fetih sırasında Urban'ın topundan bir gün içerisinde 3 ila 7 defa atış yapılabildiğini ve atışlar arasında topun çatlamasını önlemek amacıyla zeytinyağı ile soğutulduğunu kaydetmiştir. Isınan top ve diğer ateşli silahların yağ ile soğutulması uygulamasının ilk defa o dönemde Osmanlılar tarafından gerçekleştirildiği belirtilmektedir.

Lojistik

Özellikle Urban'ın devasa topunun taşınması büyük bir lojistik operasyon gerektiriyordu. Tarihi kayıtlara göre, bu topun 1452 yılı Ocak ayının sonlarında Edirne'den yola çıkarılıp ancak iki ay sonra İstanbul önlerine getirilebildiği belirtilir. Topun, bazı tarihçilere göre 30 araba ve 140 öküzle (bazı kaynaklarda 50-60 çift öküz) çekildiği ve devrilmemesi için 200 neferin (asker) görevlendirildiği aktarılmıştır. Bu durum, büyük boyutlu topların lojistik kısıtlamalarını göstermektedir. İki parçalı tasarım, bu taşıma zorluklarını bir nebze hafifletmeyi amaçlıyordu.

Kuşatmadaki Rolü ve Etkileri

Urban'ın topu, İstanbul'un fethinde surlar üzerinde yarattığı fiziksel hasar ve ateşleme sırasındaki büyük patlama etkisiyle düşman üzerinde psikolojik bir yıkım yaratarak fethin seyrini değiştiren önemli faktörlerden biri olmuştur. Fatih Sultan Mehmet'in özellikle Urban Topu'nu Topkapı bölgesindeki duvar kalınlıklarının en ince olduğu noktaya kurdurduğu belirtilir. Kuşatma sırasında aynı hedef bölgesine gerçekleştirilen çoklu atışlarla veya Yanoş Hunyadi'nin elçisinin tavsiye ettiği üzere üçgen teşkil edecek şekilde yapılan atışlarla kale duvarlarının yıkıldığı ifade edilmiştir.

Yenilikler ve Karşılaştırmalar

Osmanlı Yenilikleri

Fatih Sultan Mehmet devri, Osmanlı topçuluğunda önemli yeniliklere sahne olmuştur:

• Seyyar Top Dökümhaneleri: Dünya topçuluk tarihinde dikkate değer bir gelişme olarak seyyar top dökümhaneleri kavramı bu dönemde gerçekleştirilmiştir.
• İki Parçalı Büyük Muhasara Topları: Taşımayı kolaylaştıran bu tasarım önemli bir yenilikti.
• İleri Kalıp Teknolojisi: Osmanlıların kalıp teknolojisini etkin bir şekilde kullandıkları anlaşılmaktadır.
• Bronz Alaşımı: İdeal bronz karışımının Avrupa'dan bir asır önce Osmanlılarda uygulandığına dair değerlendirmeler bulunmaktadır.
• Yağ İle Soğutma: Ateşli silahların yağ ile soğutulması bu dönemde başlamıştır.

Dönemin Diğer Toplarıyla Karşılaştırma

Ahmet Kaan Toksoy'un çalışmasında Urban Topu ve çağdaşları karşılaştırılmıştır:

• Üretim Malzemesi ve Tekniği: 15. yüzyılda Avrupa'da üretilen büyük toplar genellikle dövme demirden imal edilirken, Osmanlılar daha pahalı olmasına rağmen bronzu tercih etmişlerdir. Urban ve Dardanel gibi büyük Osmanlı topları, Avrupa'daki yekpare veya farklı birleştirme teknikleriyle üretilen topların aksine, iki parçalı döküm ve vidalı montaj tekniğiyle üretilmişlerdir.
• Metalurji: Dardanel Topu'nun namlu aşağıda olacak şekilde döküldüğü metalurjik incelemelerle anlaşılmıştır ve sertlik değerlerinin dönem toplarıyla benzer olduğu belirlenmiştir. Toksoy, bu verilere dayanarak Osmanlı İmparatorluğu'nda 15. yüzyılda genel top teknolojisi kapsamında belirgin bir metalurjik üstünlük olmadığını, ancak Urban ve Dardanel toplarının üretim tekniğinin farklı olduğunu belirtir. Buna karşın Fevzi Yılmaz, Osmanlıların kullandığı ideal bronz karışımının Avrupa'dan bir asır önce uygulandığını ifade eder.
• Balistik Performans: İç balistik anlamında Avrupa'da üretilen bazı topların menzil ve çıkış hızı bakımından daha iyi sonuçlar verdiği görülmüştür. Ancak Urban Topu, fırlattığı 601 kg'lık granit güllenin büyüklüğü ve ağırlığı sayesinde çağdaşları arasında en yüksek toplam kinetik enerjiye sahip olmuş, bu da onu surlara hasar verme konusunda en etkili silahlardan biri yapmıştır. Urban Topu'nun menzili ve çıkış hızı bazı çağdaşlarına göre düşük olsa da, attığı güllenin çapı ve ağırlığı sayesinde İstanbul surları üzerinde en etkili hasarı verebilecek kapasitedeydi; yapılan hesaplamalar çağdaşlarının bu kapasiteye sahip olmadığını göstermiştir.

Günümüze Ulaşan Örnekler

Fatih Sultan Mehmet döneminde farklı kalibrelerde üretilmiş toplardan altı adedinin günümüze ulaştığı belirtilmektedir.

^{Dardanel Topu (Anadolu Ajansı)}

• Dardanel Topu (Münir Ali Usta, 1464): Bu toplardan en bilineni, İngiltere'nin Portsmouth şehrindeki Fort Nelson Müzesi'nde (Royal Armouries koleksiyonunun bir parçası) sergilenen Dardanel Topu'dur. Bu top, 1868 yılında Sultan Abdülaziz tarafından bir İngiltere ziyareti anısına Kraliçe Victoria'ya hediye edilmiştir. Topun üzerinde Münir Ali tarafından Hicri 868 (Miladi 1464) yılı Recep ayında imal edildiğini belirten ve Sultan Murat oğlu Sultan Mehmet'e dua içeren kabartma bir kitabe ve süslemeler bulunmaktadır. Top, 1807 yılında Çanakkale Boğazı'nı geçmeye çalışan İngiliz gemilerine karşı kullanılmıştır.
• Diğerleri: Günümüze ulaşan diğer beş toptan dördünün İstanbul'da, bir adedinin ise İtalya'nın Taranto şehrindeki askeri müzede (Museo Storico Nazionale di Artiglieria) bulunduğu kaydedilmiştir. İstanbul'daki Askeri Müze'nin girişinde bulunan fetih dönemi topu tek bir gövde olarak üretilmiş olup, ağırlığı 15 ton, boyu 424 cm ve dış çapı 63 cm'dir.

Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi ALUTEAM CAD/CAM ve Eklemeli Üretim Laboratuvarı'nda, Fort Nelson Müzesi'ndeki iki parçalı, burgulu Şâhi topunun (Münir Ali yapımı) polistiren tozlardan lazer tekniğiyle 1/25 ve 1/50 ölçeklerinde modelleri üretilmiştir.