Soğuk ısırığı, tıpta “frostbite” olarak adlandırılan, düşük sıcaklık maruziyetine bağlı olarak gelişen lokalize bir doku nekrozu formudur. Özellikle donma noktasının (0 °C) altındaki sıcaklıklarda uzun süreli dış ortam maruziyeti sonucunda ortaya çıkar. Düşük sıcaklığın etkisiyle periferik vazokonstriksiyon meydana gelir, bölgesel kan akımı yavaşlar ve oksijenlenme azalır. Hücresel düzeyde metabolizma yavaşlar, hücre içi sıvılar kristalleşerek hücre membranlarında fiziksel yırtılmalara neden olur ve bunun sonucunda doku bütünlüğü bozulur. Bu süreç, ilerleyen evrelerde geri dönüşümsüz doku ölümü, yani nekroza yol açabilir. Nemli, rüzgârlı ve açık hava koşulları, soğuk ısırığının gelişimini hızlandıran çevresel faktörlerdir.

Soğuk ısırığı en sık olarak eller, ayaklar, burun ucu, kulak kepçesi ve yanaklar gibi periferik dolaşımı zayıf anatomik bölgelerde gözlemlenir. Hasarın şiddeti; maruziyet süresi, çevresel koşullar, bireyin sistemik durumu ve kullanılan giysilerin koruyuculuğuna bağlı olarak değişiklik göstermektedir.

Risk Faktörleri

Soğuk ısırığı gelişme riski, hem bireysel hem de çevresel etkenlerin etkileşimiyle artar. Başlıca risk faktörleri şu şekilde özetlenebilir:

• Aşırı soğuk, nemli ve rüzgârlı hava koşullarına uzun süre maruz kalmak
• Islak veya terli giysilerle dış ortamda bulunmak
• Dar, dolaşımı engelleyen ayakkabı ve eldiven kullanımı
• Periferik vazokonstriksiyona neden olan sigara kullanımı
• Alkol tüketimi, yetersiz beslenme, bilinç bulanıklığı ve uykululuk hali
• Diyabet, arteriyel damar hastalıkları, periferik nöropati gibi dolaşım bozuklukları
• Yaşlılık, çocukluk çağı, engellilik gibi hareketi kısıtlayan durumlar

Bu faktörler, vücut ısısının korunmasını engelleyerek lokalize donma gelişimini kolaylaştırır.

Klinik Sınıflandırma ve Belirti Düzeyleri

Soğuk ısırığı, doku hasarının derinliğine göre üç derece altında sınıflandırılmaktadır:

Birinci Derece (Yüzeyel Donma)

En hafif formdur. Deri soğuk, soluk ve serttir. Uyuşma, karıncalanma ve iğnelenme hissi gibi semptomlar gözlemlenir. Reperfüzyon sonrası eritem, ödem ve ağrı gelişebilir. Kalıcı doku hasarı nadirdir; genellikle spontan iyileşme ile sonuçlanır.

İkinci Derece (Yüzeyel Derin Donma)

Etkilenen alanda ödem, eritem ve içi seröz sıvı dolu büller (kabarcıklar) oluşur. Bu büller enfeksiyona açık hâle gelebilir. Derin dermal yapılar etkilenmiştir. İyileşme sürecinde kabuklanma, pigment değişiklikleri ve ağrı sık gözlemlenir.

Üçüncü Derece (Derin Donma)

İleri düzey doku nekrozu ile karakterizedir. Deri siyahlaşır, kuru gangren gelişebilir. Hissizlik (anestezi) tipiktir. Nekrotik alanlar sağlıklı dokudan net şekilde ayrılır. Cerrahi debridman ve sıklıkla amputasyon gerekebilir. Sepsis ve sistemik komplikasyonlar riski yüksektir.

^{Birinci Derece Donma (Milli Eğitim Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri)}

Patofizyolojik Süreç ve Komplikasyonlar

Soğuk ısırığı, erken müdahale edilmediği takdirde ilerleyici seyir gösterir. Doku iskemisi, hücre zarlarının parçalanması, intracellular buz kristalleri ve reperfüzyon hasarı, süreci komplike hâle getirir. Komplikasyonlar arasında şunlar sayılabilir:

• Sinir ve damar hasarına bağlı duyu kaybı ve motor disfonksiyon
• Derin yumuşak doku kaybı (tendon, kas)
• Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar
• Gangren, osteomiyelit ve sepsis
• Uzun dönemli eklem sertliği ve hareket kısıtlılığı

İyileşme süreci hafif vakalarda birkaç hafta, ağır vakalarda ise aylar sürebilir. Üçüncü derece olguların önemli bir kısmı cerrahi müdahale gerektirir.

^{Üçüncü Derece Donma (Milli Eğitim Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri)}

İlk Yardım Uygulamaları

Soğuk ısırığında yapılacak doğru ve zamanında ilk yardım, hasarın derinliğini sınırlamada kritik öneme sahiptir:

• Hasta ivedilikle soğuk ortamdan uzaklaştırılarak 20–25 °C’lik ılık bir ortama alınmalıdır.
• Islak, donmuş veya sıkı giysiler çıkarılarak yerine kuru ve yalıtkan giysiler giydirilmelidir.
• Etkilenen bölge asla ovuşturulmamalı veya masaj yapılmamalıdır; bu mikrovasküler yırtıklara neden olabilir.
• Donmuş ekstremite doğal pozisyonda tutulmalı, zorlamalardan kaçınılmalıdır.
• Bilinci açık hastalara ılık, şekersiz ve alkolsüz sıvılar verilerek sistemik ısınma desteklenebilir.
• Büller patlatılmamalı; steril bezle örtülerek enfeksiyon riski azaltılmalıdır.
• Etkilenen bölge soba, kalorifer, elektrikli battaniye veya sıcak su torbası gibi doğrudan ısı kaynaklarına maruz bırakılmamalıdır.
• Mümkün olan en kısa sürede profesyonel tıbbi yardım sağlanmalıdır.

Tıbbi Müdahale ve Tedavi Süreci

Tıbbi yaklaşım, donma derecesine ve hastanın genel durumuna göre planlanır:

• Görüntüleme teknikleri (termal kamera, doppler ultrason) ile doku perfüzyonu değerlendirilir.
• Hafif vakalarda topikal antibakteriyel ajanlar, ağrı kontrolü ve nemli yara bakımı yeterli olabilir.
• Orta ve ileri vakalarda:
• İntravenöz sıvı tedavisi ile dolaşım desteklenir.
• Debridman işlemi ile nekrotik dokular uzaklaştırılır.
• Enfeksiyon gelişmişse sistemik antibiyotik tedavisi uygulanır.
• Ağrı tedavisi ve uzuv koruyucu önlemler (ör. hiperbarik oksijen tedavisi – deneysel düzeyde) değerlendirilir.
• Gerekirse amputasyon uygulanır.

Uzun vadeli iyileşme için fizik tedavi, duyu-motor rehabilitasyonu ve psikososyal destek gerekebilir.

Korunma Stratejileri

Soğuk ısırığına karşı alınabilecek önleyici tedbirler şunlardır:

• Çok katmanlı, su geçirmez, rüzgâr koruyucu giysiler tercih edilmelidir.
• Eldiven, çorap, bere ve yüz maskesi gibi periferik koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır.
• Kan dolaşımını artırmak için periyodik hareket ve egzersizler yapılmalıdır.
• Alkol ve nikotin tüketimi sınırlandırılmalıdır.
• Donma riski yüksek ortamlarda yalnız kalmaktan kaçınılmalı, vücut bölgeleri düzenli olarak kontrol edilmelidir.
• Uzun süre dış ortamda çalışması gereken bireyler için molalarla ısınma olanakları sağlanmalıdır.