Zeki Demirkubuz ve Nuri Bilge Ceylan, Türk sinemasının iki büyük yaratıcı yönetmeni olarak sinematografik dillerinde bireyin içsel çatışmalarını, toplumsal bozulmayı ve insan doğasının karanlık yanlarını gözler önüne sererler.

Nuri Bilge'nin Üç Maymun'u

2008 yapımı Üç Maymun, Nuri Bilge Ceylan’ın uluslararası alanda büyük ses getiren ve Cannes Film Festivali'nde En İyi Yönetmen ödülünü kazandığı filmidir. Film, İstanbul’un kenar mahallelerinden birinde yaşayan bir ailenin yaşadığı travmatik olaylar zinciri üzerinden suskunluk, suç ortaklığı ve vicdan temalarını işler.

Film, politikaya atılmak üzere olan Servet’in, yaptığı bir trafik kazasını gizlemek için şoförü Eyüp’ü para karşılığında suçu üstlenmeye ikna etmesiyle başlar. Eyüp hapse girer, geride karısı Hacer ve oğulları İsmail kalır. Hacer, geçim sıkıntısıyla başa çıkmakta zorlanırken Servet’le gizli bir ilişkiye girer. Bu sırada İsmail, annesinin Servet’le ilişkisini fark eder. Eyüp hapisten döndüğünde artık her şey değişmiştir, ancak kimse açıkça konuşmaz. Herkes, görmemiş, duymamış ve bilmemiş gibi davranır.

Filmin merkezinde yer alan üç karakter; Eyüp, Hacer ve İsmail arasındaki ilişkiler, gerilimli bir sessizlik üzerine kuruludur. Eyüp, karısının ihanetini sezse de bunu dile getirmez. Hacer, hem yoksulluğun hem de kadın olmanın getirdiği çaresizlikle Servet'e yakınlaşır. İsmail ise, ailesindeki dağılmayı hisseder ama çözüm bulmakta çaresizdir. Film, bu üçlünün ortak suskunluğu ve içsel çöküşünü izleyiciye sessiz ama yoğun bir anlatımla aktarır.

Üç Maymun, adını alan meşhur Japon atasözünde olduğu gibi, görmezden gelme, duymazdan gelme ve konuşmama metaforları üzerinden ilerler. Film boyunca karakterler yaşadıkları derin çatışmalara rağmen açık bir yüzleşmeden kaçınırlar. Bu kaçış, zamanla karakterlerin içinde birikerek onları içten içe tüketen bir suçluluğa ve vicdani boşluğa dönüşür.

^{"Üç Maymun" filminden bir sahne. (NTV)}

Demirkubuz'un Kor'u

Zeki Demirkubuz’un 2016 yapımı filmi Kor, bir aile dramı çerçevesinde ihanet, gurur, şüphe ve suskunluk gibi temaları işler. Film, bir dönem Romanya'da kaçak işçi olarak çalışırken hapse giren Cemal’in İstanbul'a dönüşüyle başlar. Geride bıraktığı eşi Emine, hasta oğluna bakmak için Cemal'in eski patronu Ziya'dan yardım istemiştir. Ziya, uzun süredir Emine'ye karşı bir ilgi duymaktadır ve bu süreçte aralarında bir ilişki başlar.

Cemal, evine döndüğünde karısının değişmiş davranışlarını fark eder ve Ziya’yla arasında bir şeyler olduğunu sezse de bunu doğrudan dile getirmez. Emine, bir yandan yeni hayatına tutunmaya çalışırken diğer yandan eski düzenin ağırlığını hisseder. Ziya ise olayları akışına bırakır; o her zaman daha edilgen ve kabullenici bir karakterdir. Bu üçlü arasında yoğun bir gerilim vardır ancak bu gerilim hiçbir zaman patlak vermez. Aksine, karakterler olan biteni susarak, bakışlarla ya da imalarla ifade eder.

Kor, Demirkubuz sinemasının karakteristik özelliklerini taşır: Yüzleşilemeyen duygular, bastırılmış tutkular, kadercilik ve içsel hesaplaşmalar. Filmde karakterler duygularını dışa vurmaz; onları içlerine gömer, kelimelere dökemez. Bu da onları derin bir yalnızlık içinde tüketir. Apartman daireleri her Demirkubuz filminde olduğu gibi yine karakterlerin dünyasının aynasına dönüşür.

^{"Kor" filminden bir sahne. (AA)}

Sessizliğin Sinematografisi: İki Film Üzerinden Toplumsal Bir Yüzleşme

Hem Kor hem de Üç Maymun, suskunlukların bireysel değil, toplumsal olduğunun altını çizer. Her iki filmde de karakterler, büyük olayları sıradanlaştırarak hayatlarına devam etmeye çalışır. Bu, bireysel bir çöküşten öte, bir toplumun ortak pratiği hâline gelmiş bir yok saymadır. Ceylan, geçmişle hesaplaşmayı, yapılmayanı, söylenmeyeni kameranın merkezine koyarken; Demirkubuz daha içe dönük, bireyin vicdanıyla hesaplaşmasını ve bunu dillendiremeyişini işler.

Filmlerdeki erkek karakterler için susmak, çoğunlukla güçsüzlükle değil, gururla örtülmüş bir savunma mekanizmasıdır. Ne Eyüp ne Cemal konuşabilir; çünkü konuşmak, gururlarını yere düşürmek anlamına gelir. Çünkü gerçeği öğrenmek, altında ezilmeyi, hayatın kurallarının yıkılmasını ve kurdukları dengelerin sarsılmasını beraberinde getirir. Öğrenecekleri şey karşısında duyacakları eziklik, kırılacakları yerin korkusu, gururlarına yedirememeleri onları susturur. Belki de verecekleri tepkinin ağırlığını taşıyamayacaklarından, belki de eşlerine karşı düşündükleri tepkiyi uygulayamayacaklarını sezerek daha da derin bir suskunluğa gömülürler.

Kadın karakterler ise (Hacer ve Emine), görünüşte daha edilgen olsalar da aslında bu suskunluk içinde kendilerine özgü bir direnç ve varlık gösterirler. Emine’nin Ziya’ya giderek yardım istemesi, Hacer’in Servet’le olan ilişkisini sürdürebilmesi gibi davranışlar, sessizlik içinde hayatta kalma stratejilerine işaret eder.

Toplumun da bu suskunluk düzenine katkı sağladığı açıktır. Kor’da kahvedeki erkek muhabbeti, Üç Maymun’da Servet’in hiçbir şey olmamış gibi Eyüp’e para teklif etmesi, bir tür rıza üretimidir. Herkesin bildiği ama kimsenin konuşmadığı bir gerçeklik, ortaklaşa bir yalanla sürdürülür. Bu, sadece bireylerin değil, bir toplumun da konuşmayı unuttuğu bir düzendir.

"Hiçbir Şey Olmamış Gibi Yapalım!"

Her iki filmde de "hiçbir şey olmamış gibi yaşamak", bilinçli bir tercihten çok, kaçınılmaz bir mecburiyet gibi resmedilir. Gerçekle yüzleşmek, sahip olunan tüm dengelerin yıkılması anlamına gelir. İnsanlar, öğrendikleri gerçekle ne yapacaklarını bilemeyecekleri, verecekleri tepkilerin altında ezilecekleri için susarlar. Gerçek, karşısında duramayacakları kadar ağırdır. Susmak ise geçici bir istikrar sağlar, en azından görünürde hayatın akmasını mümkün kılar.

Bu yazıda incelenen filmler, konuşulamayan travmaların, dile getirilemeyen suçların, bastırılan duyguların bireysel ve toplumsal düzeyde nasıl bir suskunluk rejimi yarattığını çarpıcı biçimde ortaya koyar. Gerek Ceylan’ın çarpıcı görsel dili gerek Demirkubuz’un mesafeli mizanseniyle; bu sessizlik, ses kadar güçlü bir anlatıya dönüşür.

Kor ve Üç Maymun, Türk sinemasında susmanın, konuşamamanın ve olanı yok saymanın estetik ve anlatı düzeyindeki karşılıklarını sunan, birbirinden beslenen ve karşılıklı diyalog kuran iki başyapıttır. Bu filmler, insanın kendi gerçeğiyle yüzleşememesinin nasıl bir varoluş sancısına dönüştüğünü, utancın ve gururun nasıl insanı susturarak içeriden kemirdiğini büyük bir hassasiyetle ortaya koyar. Karakterlerin sessizliklerinde yankılanan acı, sadece onların kişisel trajedileri değil; toplumun, kültürün ve insan doğasının sessiz çığlıklarıdır.

Demirkubuz ve Ceylan, izleyiciyi yalnızca anlatılan hikâyelerin değil, kendi hayatlarındaki suskunlukların da karşısına dikmeye çağırır. İzleyici, bu filmlerle birlikte, kendi sustuğu anları, yüzleşmekten kaçtığı gerçekleri ve içten içe büyüyen sessiz çöküşleri fark eder. Bu yüzden Kor ve Üç Maymun, yalnızca izlenen değil, hissedilen ve taşınan filmler olarak hafızalarda yer eder. Sessizliğin içinden doğan bu çığlık, zamanla unutulmaz bir yankıya dönüşür.