Suzani, özellikle Özbekistan, Tacikistan ve İran’da halk zanaatkârları tarafından yapılan, iğne işiyle bezenmiş dekoratif bir sanat ürünüdür. Adı Farsça “iğne” anlamına gelen suzan kelimesinden gelir.
Suzani, yerel üretim beyaz ya da kırık beyaz pamuklu bez (Özbekçe/Tacikçe buz/karbos, Arapça kökenli mata) üstüne işlenir; çoğu örnek iki ya da daha fazla parçanın ayrı ayrı işlenip sonradan dikkatle birleştirilmesiyle oluşturulur. Bu sanat Orta Asya’da yüzyıllar boyunca gelişmiş, yerel yaşamın, ritüellerin ve gündelik kültürün bir simgesi hâline gelmiştir.
Suzani Yapan Kadınlar (International Trade Centre)
Tarihçe
Orta Asya’da suzani geleneğinin kökleri en az iki bin yıl geriye uzanmaktadır. Bu süreçte kullanılan malzeme ve yöntemlerin, bölgenin ekonomik ve kültürel dönüşümlerini yansıtarak değiştiği bilinmektedir. 19. yüzyılın sonlarına doğru Semerkant’ta fabrika üretimi ipliklerin ve sentetik boyaların kullanılmaya başlaması, daha önce ağırlıkla yerel malzemenin tercih edildiği 1850–1870 dönemiyle belirgin bir karşıtlık oluşturur.
Bu dönüşümlerin önemli bir ayağı Rusya ile temasların yoğunlaştığı 19. yüzyılın ikinci yarısıdır. İthal kumaşların ve ilk sentetik boyaların aktif kullanımı, Orta Asya ile Rusya arasındaki kültürel ve ekonomik alışverişin bir göstergesi olarak suzani sanatında yeni üslup ve teknik olanakları doğurmuştur. Nitekim Semerkant’ta bu dönemden itibaren sentetik boyalara ve ithal zeminlere yönelim gözlenmiştir. Buhara’daki boyacıların kırmızı ve maviye boyadığı pamuk iplikler, yeni renk imkânlarını çoğaltmıştır.
Suzani sanatı, tarihsel olarak çeyizle yakından ilişkilidir. Geleneksel olarak gelinin talih ve bereketini simgeleyen büyük bir suzani parçası düğünlerde sergilenir, evde duvarları örter ve çeşitli törenlerde kullanılır.
Suzani sanatı, kadınların iş birliğiyle icra ettikleri bir sanattır. Düğün öncesinde “chashar” adı verilen toplantılarda yapılır. Akrabalar ve komşular kış aylarında bir araya gelip işleme yapar, bu gelenek bir yandan işi hızlandırır, bir yandan da kadınlar arasındaki sosyal bağı güçlendirir.
Suzani Yapımı (International Trade Centre)
Zemin, Malzeme ve Boyalar
Suzanilerin üretiminde kullanılan zemin kumaşı, iplik ve boya teknolojileri, coğrafi koşulları ve toplumsal örgütlenmeyi yansıtan bir çeşitlilik arz eder.
Zemin Kumaşı
Erken dönem örneklerinde en yaygın zemin, yerel el dokuması pamuklu bezdir. Bu kumaş, Orta Asya’da “karbos” veya “mata” adıyla anılır ve genellikle beyaz ya da doğal renkte, kalın dokulu bir taban sağlar. 19. yüzyılda Bukhara ve Nurata’da bu el dokuması pamuk (kasbah) kullanımını sürdürürken, Semarkand ve Taşkent gibi doğu merkezlerinde ticari, fabrika üretimi pamuklu kumaşlar da tercih edilmeye başlanmıştır. Kumaş çoğunlukla 25–40 cm eninde şeritler hâlinde dokunur, ardından birleştirilerek büyük panolar oluşturulur.
İplik
İşlemede ipek iplikler kullanılmış, daha seyrek olarak pamuk ve yün tercih edilmiştir. İpek iplik çoğunlukla evlerde üretilirdi; gelin çeyizi için hazırlık yapan kadınlar, ipek böceği kozasını kendileri çözerek iplik elde ederdi. 19. yüzyıl sonlarına doğru, fabrika üretimi parlak ve daha pahalı iplikler yaygınlık kazandı ve geleneksel ev yapımı ipliklerin yerini almaya başladı.
Suzani Yapımında Kullanılan İpek Böceği Kozaları (International Trade Centre)
Boyalar
Boyama, doğal bitkisel ve mineral kökenli boyalarla yapılmaktadır. En yaygın kullanılan kaynaklar arasında kökboya (madder), ebegümeci (isparak), nar kabuğu, soğan kabuğu, safran, usma (Isatis tinctoria) gibi yerel bitkilerin kök ve yaprakları bulunur. Bu doğal boyalar sayesinde iplikler yüzyıllar boyunca renk doygunluğunu ve uyumunu koruyabilmiştir. Siyah renk elde etmek için genellikle demir, nar kabuğu ve dut kabuğu karışımı kullanılmıştır fakat tam durulama yapılmadığında kumaş üzerinde lekelenme ve lif zayıflaması olabilmektedir. Boyacılıkta özellikle yerel Yahudi zanaatkârlar, yani “rangborchi”ler, uzmanlıklarıyla öne çıkmıştır. Onların özellikle çivit (indigo) kullanımındaki usta oldukları bilinmektedir.
Desen Düzeni, Biçim ve Ölçüler
Tipik bir suzanide, iki ince bordür arasında geniş bir ana bordür yer alır; merkezde ise bir ya da birden fazla kırmızı rondel (rozet) kompozisyonu görülür. Bu düzen çoğunlukla yoğun bitkisel motiflerle ve katmanlı bordürlerle tamamlanır, böylece yüzey bütünsel bir ritim ve simetri ile örülür. Söz konusu kompozisyon, estetik bir bütünlük ve sembolik bir anlam taşır; doğurganlık ve bereketle ilgili motifler çerçeveler boyunca yinelenerek görsel bir süreklilik sağlar. Suzeniler, 3 metreye varan enleri ve 6 metreye ulaşabilen boylarıyla dikkat çeker. Bu ölçekteki parçalar, pratik olarak tek seferde işlenemediğinden, çoğunlukla ayrı panellerin işlenip daha sonra birleştirilmesiyle oluşturulmaktadır.
Motifler ve Sembolizm
Kompozisyon repertuvarı büyük ölçüde doğadan beslenir. Çiçek demetleri, asma dalları, üzüm salkımları ve nar, en çok rastlanan bitkisel motiflerdir. Bunun yanı sıra hayvan figürleri de çeşitli sembolik anlamlarla bezenmiştir. Nar, bereketi ve çoğalmayı simgelerken; efsanevi Hüma kuşu mutluluğu ve talihi temsil eder. Acı biber motifi ise kötü ruhlardan ve nazardan korunmayı ifade eder. Böylelikle suzani, toplumsal bellekteki inanç ve ritüellerin de taşıyıcısı konumundadır.
Teknik ve İşçilik
Suzaniler esasen ev ortamında, kadınlar tarafından işlenirdi. Zemin kumaşı uzun şeritler hâlinde kesilir, bu şeritler geçici olarak birbirine teyellenir ve ardından ailenin yaşlı kadınlarından biri ya da mesleği desen çizimi olan bir kalamkash, siyah mürekkeple ana hatları çizerdi. Daha sonra şeritler tekrar ayrılır ve aynı anda birkaç kadın tarafından işlenirdi.
Başlıca dikiş teknikleri arasında; geniş yüzeylerin hızlıca doldurulmasını sağlayan basma, onun daha düzenli ve paralel varyantı olan kanda khayol (literatürde “Buhara dikişi” olarak bilinir), kontur ve saplarda kullanılan zincir dikişi (tambur) ile düğme iliği (ilmok) bulunur. Aynı rengin farklı açılarda uygulanması, ışığın kırılmasını sağlayarak ton farklılıkları ve optik bir derinlik yanılsaması yaratır. Çoğu kez kasnaksız çalışan işlemeciler, kumaşı dizleri üzerinde gerginleştirerek dikiş yapar; büyük parçalar ise kirlenmesin diye işlem sırasında sarılı tutulur.
Ustadan Çırağa İş Akışı
19. yüzyıla ait Buhara örneklerinde, kompozisyonun merkezindeki büyük kırmızı rondellerin önce usta ellerde ince ipekle, sık ve özenli dikişlerle işlendiği görülmektedir. Bu aşamadan sonra, daha kalın iplik ve daha gevşek zincir dikişlerle daha deneyimsiz işçilerin katkıda bulunduğu anlaşılır. Söz konusu uygulama, ustanın işi başlatıp çıraklara devrettiği, çırakların da adım adım ustalaştığı bir eğitim ve aktarım düzenine işaret eder.
Türler ve İşlevler
Suzaninin merkezî büyük parçası “suzani” olarak anılırken daha küçük işlenmiş parçalar farklı adlarla ve işlevlerle çeşitlenir:
Suzani Örnekleri (International Trade Centre)
Nim Suzani: Yarım boy parçalar; duvar veya yatak örtüsü olarak kullanılır, kompozisyonda çiçekler kuş, zoomorfik ya da geometrik ögelerle birleşebilir.
Bolinpush: Gelinin başını örtmek veya damın üstünde gölgelik işlevi görmek üzere hazırlanır.
Djoinamoz: Seccade formunda olup mihrap nişi kompozisyonuna sahiptir; üst bölümde tek bir motif, kimi örneklerde bereket sembolleri (nar, kurt, solucan, yılan) ile tamamlanır.
Rujjo/Ruijio: Gelin yatağını örten örtüdür.
Gavropush: Beşik örtüsüdür.
Sandolipush: Küçük masa veya kapak örtüsüdür.
Bölgesel Üsluplar
Başlıca üretim merkezleri Bukhara, Nurata, Gicduvan, Semerkant, Şehrisabz, Taşkent ve Fergana’dır. Her bölgenin motif repertuvarı ve teknik tercihleri farklılık gösterir:
Semerkant: Ahududu tonlarında büyük yuvarlak rozetler merkezî motiftir.
Şehrisabz: Halıya yakın düzenlemeler ve ortada yer alan büyük madalyon kompozisyonları görülür.
Taşkent: Göğü simgeleyen koyu kırmızı dairelerle doldurulmuş palyak ve “çiçek battaniyesi” anlamındaki gulkurpa öne çıkar.
Fergana: Mor ve yeşil saten zemin üzerinde akıcı ve hafif kompozisyon düzenleri tercih edilir.
Günümüzde Suzani
Suzani, günümüzde geleneksel bağlamını koruyan ve çağdaş yaşamın estetik ve ekonomik dinamiklerine uyum sağlayan bir “yaşayan sanat” niteliğini sürdürmektedir. Özbekistan’ın kültürel mirasının önemli bir unsuru olmasının yanı sıra, yaratıcı endüstrilerin ve turizm sektörünün de dikkat çeken alanlarından biri hâline gelmiştir.
