Taiping Ayaklanması (1850-1864), modern Çin tarihinin yıkıcı olaylarından biridir. On dört yıl boyunca devam eden bu geniş çaplı iç savaş neticesinde, Çin İmparatorluğu'nun temelleri sarsılmış ve Qing Hanedanı çöküş tehlikesiyle karşı karşıya bırakılmıştır. Tahmini 20 ila 30 milyon insanın hayatını kaybetmesine neden olduğu belirtilen bu hadise, tarihin en kanlı çatışmaları arasında kaydedilmiştir. Söz konusu hareket, yalnızca askeri bir isyan olarak değil, aynı zamanda radikal dini, sosyal ve siyasi ideolojilerin bütünleştiği bir dönüm noktası olarak değerlendirilmektedir.

Ayaklanmanın Kökenleri

Taiping Ayaklanması, tek bir nedene indirgenemeyecek olup, 19. yüzyılın ortalarında Çin'de birikmiş olan bir dizi derin krizin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Qing İmparatorluğu'nun 18. yüzyıl sonlarından itibaren bir gerileme sürecine girdiği gözlemlenmektedir.

• Siyasi Çürüme ve Yönetim Zafiyeti: Merkezi yönetimde yolsuzluk ve bürokratik yetersizlikler yaygınlaşmıştır. Qing hanedanının, devlet gelirlerinin yönetimi ve halkın temel ihtiyaçlarının karşılanması konularında yetersiz kaldığı tespit edilmiştir. Eyalet düzeyindeki yöneticilerin, kendi şahsi çıkarlarını halkın refahının üzerinde tuttukları görülmüştür.
• Demografik ve Ekonomik Baskılar: 18. yüzyılın ortalarından 19. yüzyılın ortalarına dek Çin'in nüfusunda yaklaşık 150 milyondan 410 milyona ulaşan devasa bir artış kaydedilmiştir. Bu nüfus artışı, sınırlı tarım arazileri üzerinde yoğun bir baskı yaratmıştır. Tarım arazileri bölünerek küçülmüş, topraksız köylülerin ve işsizlerin sayısında artış yaşanmıştır. Bu durum, art arda meydana gelen sel ve kuraklık gibi doğal afetlerle birleştiğinde, geniş çaplı kıtlık ve sosyal huzursuzluklara zemin hazırlamıştır.
• Afyon Savaşları ve Batı'nın Nüfuzu: Birinci Afyon Savaşı'nda (1839-1842) İngiltere karşısında alınan ağır yenilgi ile Qing İmparatorluğu'nun askeri ve teknolojik alandaki geri kalmışlığı açıkça ortaya konulmuştur. Nanjing Antlaşması uyarınca Çin, limanlarını Batılı güçlere açmak ve yüksek miktarda savaş tazminatı ödemek zorunda bırakılmıştır. Bu durum, hem ekonomik dengeyi bozmuş hem de halk nezdinde milli onurun zedelenmesine yol açmıştır. Çin'in geleneksel Konfüçyüsçü düzeni sorgulanmaya başlanmış ve bir değişim arayışı ortaya çıkmıştır.

Dini Vizyon ve Tanrı Tapanlar Derneği

Ayaklanmanın özgün niteliklerinden biri, dini ve ideolojik temelleridir. Bu temeller, başarısız bir memur adayı olan Hong Xiuquan'ın kişisel deneyimleri neticesinde filizlenmiştir.

• Hong Xiuquan'ın Dini Vizyonu: Geleneksel memuriyet sınavlarında defalarca başarısız olan Hong, geçirdiği bir sinir krizinin ardından gördüğü rüyaları, Hristiyan misyonerlerden temin ettiği broşürler ışığında yorumlamıştır. Bu vizyonlarda kendisinin, "Cennetin Babası" olarak isimlendirdiği Tanrı ve "Göksel Ağabeyi" olarak tanımladığı İsa Mesih'ten talimatlar alan göksel bir ailenin üyesi olduğu sonucuna varılmıştır. Hong, kendisini Tanrı'nın ikinci oğlu ve Çin'i yozlaşmış putperestlikten arındırmakla görevlendirilmiş ilahi bir figür olarak ilan etmiştir.
• Tanrı Tapanlar Derneği: Hong Xiuquan tarafından, bu yeni inancı yaymak amacıyla Tanrı Tapanlar Derneği kurulmuştur. Hareketin üyeleri tarafından Konfüçyüsçülüğün geleneksel değerleri reddedilmiş; putlara tapınma ve atalara saygı gösterme gibi ritüeller yasaklanmıştır. Dini coşku ve fanatik inancın, Taipinglerin en güçlü motivasyon kaynağı olduğu anlaşılmaktadır. Bu hareket, özellikle Guangxi eyaletindeki yoksul ve azınlık toplulukları arasında hızla yayılmıştır.

Taiping Cennet Krallığı'nın Yükselişi ve Yapısı

Ayaklanmanın askeri ve siyasi bir güce dönüşmesiyle birlikte, Taipingler tarafından kendi devlet yapıları tesis edilmiştir.

• Askeri Zaferler ve Nanjing'in Fethi: 1851 yılında Guangxi'de başlayan Jintian Ayaklanması ile Taipingler tarafından Qing kuvvetlerine karşı bir dizi zafer kazanılmıştır. Lider kadronun (Doğu Kralı Yang Xiuqing, Batı Kralı Xiao Chaogui ve Yardımcı Kral Shi Dakai) yetenekli komutası altında Taiping ordusu tarafından kuzeye doğru ilerlenmiş ve Yangtze Nehri boyunca stratejik öneme sahip şehirler ele geçirilmiştir. 1853 yılında Nanjing fethedilerek başkent ilan edilmiş ve adı Tianjing (Cennetin Başkenti) olarak değiştirilmiştir.
• Toplumsal Reformlar: Nanjing merkezli kurulan Taiping Cennet Krallığı'nda radikal sosyal reformlar uygulanmıştır:
• Toprak Sistemi: Arazilerin eşit dağıtımını öngören ve özel mülkiyeti büyük ölçüde ortadan kaldıran bir sistem tesis edilmiştir. Tüm gelirlerin ortak bir "Kutsal Hazine"de toplanması ve her bireyin ihtiyacına göre dağıtılması esası benimsenmiştir. Bu sistem, birçok tarihçi tarafından proto-komünist bir düzenin erken bir örneği olarak görülmüştür.
• Kadınların Rolü: Geleneksel Çin toplum yapısına meydan okunarak kadın-erkek eşitliği savunulmuştur. Ayak bağlama (foot-binding) uygulaması yasaklanmış, kadınların kendi askeri birliklerini kurarak savaşmalarına ve sivil yönetimde görev almalarına olanak tanınmıştır.
• Ahlaki Kurallar: Afyon, alkol, tütün ve fuhuş gibi alışkanlıklar en ağır cezai müeyyidelerle yasaklanmıştır. Toplum, katı bir dini ve ahlaki kod üzerine inşa edilmiştir.

Ayaklanmanın Zayıflaması ve Çöküşü

Taiping Ayaklanması, elde edilen askeri başarılara rağmen, bir dizi iç ve dış faktörün birleşimiyle çöküşe sürüklenmiştir.

• İç Çatışmalar: Hareketin en temel zafiyeti, liderlik kadrosu arasındaki çekişmeler olarak tespit edilmiştir. Hareketin askeri gücünün merkezinde yer alan Yang Xiuqing'in, Tanrı'dan aldığı mesajlar aracılığıyla yönetimi ele geçirme teşebbüsünde bulunduğu görülmüştür. Bu durum, Hong Xiuquan'ın otoritesini tehdit etmiştir. 1856 yılındaki Tianjing Olayı'nda, Hong'un emriyle Yang Xiuqing ve ailesi katledilmiştir. Bu kanlı tasfiye, Taipinglerin birliğini parçalamış ve yetenekli liderlerin kaybına sebep olmuştur. Shi Dakai gibi diğer önemli liderler de bu olaylar neticesinde hareketten ayrılmıştır.
• Qing Karşı Saldırısı: Qing Hanedanı tarafından merkezi otorite yeniden tesis edilerek direniş organize edilmiştir. Zeng Guofan'ın Konfüçyüsçü eğitimli soylulardan teşkil ettiği Xiang Ordusu ve Li Hongzhang'ın Huai Ordusu, Taipinglerin zayıflıklarından faydalanarak stratejik zaferler elde etmiştir. Anqing gibi kritik şehirlerin ele geçirilmesiyle Taipinglerin tedarik hatları kesilmiştir.
• Batılı Güçlerin Müdahalesi: Başlangıçta ayaklanmaya karşı tarafsız bir politika izleyen Batılı güçler, Taipinglerin anti-Konfüçyüsçü ideolojisinin ve Çin'deki ticari çıkarlarına yönelik oluşturduğu tehdidin farkına varmıştır. Amerikalı maceracı Frederick Townsend Ward tarafından kurulan ve Batı usulü eğitim almış "Daima Muzaffer Ordu" gibi birlikler aracılığıyla Qing yönetimine destek verilmiş ve Şanghay gibi kritik bölgelerin savunulmasına yardımcı olunmuştur. Bu müdahalenin, Taipinglerin yenilgisini hızlandırdığı kabul edilmektedir.
• Nanjing'in Düşüşü: 1864 yılında Nanjing, uzun süren bir kuşatmanın ardından Qing kuvvetleri tarafından ele geçirilmiştir. Şehir savunmasının çökmesi üzerine Hong Xiuquan'ın kendini zehirleyerek intihar ettiği bildirilmiştir. Nanjing'in düşmesiyle Taiping Cennet Krallığı sona ermiş ve ayaklanmanın geri kalan unsurları kısa sürede tamamen bastırılmıştır.

Ayaklanmanın Sonuçları

Taiping Ayaklanması'nın etkileri, on yıllar boyunca Çin'in siyasi ve sosyal yapısını şekillendirmiştir.

• Demografik ve Ekonomik Yıkım: Savaşın doğrudan ve dolaylı (kıtlık, salgın hastalıklar) sonuçları olarak on milyonlarca insanın hayatını kaybettiği rapor edilmiştir. Çin'in en verimli ve yoğun nüfuslu bölgeleri harap olmuş, tarım ve ticaret altyapısı çökmüştür.
• Siyasi Dönüşüm: Taipingler tarafından Qing Hanedanı'nın merkezi otoritesi geri döndürülemez bir biçimde zayıflatılmıştır. Merkezi ordunun yerini alan bölgesel orduların güçlenmesi, imparatorluğun çöküşüne giden süreçte önemli bir faktör olarak değerlendirilmiştir.
• Modernleşme Çağının Başlangıcı: Ayaklanmanın yarattığı yıkım neticesinde, Qing yönetimi modernleşmenin kaçınılmaz olduğu konusunda ikna edilmiştir. Öz Güçlendirme Hareketi (1861-1895) ile Çin tarafından Batı teknolojisi ve askeri biliminin benimsenmesi sürecine girilmiştir.