Telli Turnam ifadesi, Türk kültürü ve halk edebiyatı geleneğinde önemli bir imge olan turna kuşunu merkeze alan türkülerin ve bu motifin çağrışım alanının bir parçasıdır. Türk halkı için turnalar, acıların ve sevinçlerin, hasretlerin ve selamların dile getirildiği, yâre haber götüren veya getiren, kısacası duygusal bir iletişim aracı olarak görülmüştür. Türkülerdeki turna motifi, kutsallığı ve duygusal aktarımdaki sık kullanımı ile dikkat çekmektedir.
Telli Turnam motifini içeren türküler, Türk halk edebiyatı külliyatında sıklıkla rastlanan ve turna kuşunu haberci olarak konumlandıran ezgiler arasında yer alır. Halk müziğinin derin hüzünlü örneklerinden biri olan ve turnaya seslenişin en belirgin formlarından biri kabul edilen "Allı Turnam" türküsü, bu temanın güçlü bir temsilcisidir. Türküde turnaya hitaben "Allı turnam bizim ele varırsan şeker söyle, kaymak söyle, bal söyle" gibi olumlu dilekler ifade edilirken, şairin kendi durumu için "boynu bükük benzi soluk yar söyle" denilerek kederin ve çaresizliğin aktarımı istenir.
Öte yandan, turna motifini eserlerinde en çok kullanan saz şairlerinden biri olan Karacaoğlan'ın bir dörtlüğünde de "telli turna" tamlaması yer alır: "Ala pınar kurna kurna / Gökyüzünde telli turna". Bu dizelerde Karacaoğlan, sevgilinin güzelliğini tasvir etmek üzere konargöçer yaşama ait öğelerle turna motifini ilişkilendirmiştir. Başka bir halk ozanının deyişinde ise turnaya, "Üç telli dört telli beş telli turnam, sen olmaz isen ben buralarda durmam" sözleriyle doğrudan atıf yapılarak, turnanın varlığının şair için bir zorunluluk olduğu vurgulanmıştır.
Musa Eroğlu | Telli Turnam (TRT Müzik)
Türkülerdeki turna, sadece bir haberci değil, aynı zamanda aşkın ve âşıkların sırlarını taşıyan iyi kalpli bir dost figürüdür. Kuşun uçuşu, insanoğlunun coğrafyasıyla sınırlı kalma durumuna karşın özgürlük ve uçup gitme hayallerini simgelerken, uzun zaman sonra aynı topraklara geri dönüşü ise umudu ve sevinci çağrıştırır. Bu nedenle turnalar, Anadolu kültüründe avlanmaktan kaçınılan, kutsallaştırılan canlılar olarak kabul edilmiştir. Turnaya yönelik bu derin anlam yüklemesi, ona "tabibe lokmana benzersin durnam" (doktora, hekime benzersin turnam) denilerek, dertli âşıkların kendisinden yardım ve inayet beklediği bir şifa kaynağı rolünü de vermiştir. Halk ozanlarının hüzünlü ezgileriyle özdeşleşen turna, edalı, nazlı ve elde avuçta tutulamayan sevgili figürü ile de ilişkilendirilmiştir. Büyük kanat açıklığına rağmen zarif ve nazik olarak anılması, sadakati, vefayı, hüznü ve sevdayı daima hissettirmesi, turnanın kültürel alandaki kalıcılığını sağlamıştır.
Ayrıca göçmen bir kuş olması nedeniyle turna, türkülerde gurbet, ayrılık acısı ve hasret duygularının en yoğun dile getirildiği sembollerden biridir. Turnalar kimi zaman coşkunun simgesi olsa da, aynı zamanda hüznün ve kederin güçlü bir ifadesi olarak öne çıkar. Turnanın gökyüzündeki seyri, gurbette olanlar veya sevdiklerinden uzak düşenler için uzaklık ve ayrılık acısı temalarını kuvvetlendirir. Bu durum, Keskinli Hacı Taşan'a ait olduğu bilinen meşhur "Allı Turnam" türküsünde "Gülüm gülüm kırıldı kolum / Tutmuyor elim turnalar ey" dizeleriyle yansıtıldığı gibi, konuşmacının yaşadığı çaresizliği ve derin üzüntüyü turna üzerinden ifade etme biçimini gösterir.
Neşet Ertaş - Allı Turnam (TRT Arşiv)
Turna, sevilenin yokluğunda duyulan hüznü ve yalnızlığı dile getiren en güçlü araçtır; "Sen olmaz isen ben buralarda durmam" dizesi, sevgilinin yokluğunda çekilen acının turnaya aktarılmasıdır. Ancak turnanın bu hüzünlü çağrışımının karşıtı olarak, onun göçünün tamamlanması ve geri dönüşü, türkülerde çoğunlukla kavuşma ve vuslat umudunu da beraberinde getirir. "Turnam gelir kona kalka / Ben yarime kavuşurum" gibi dizeler, turnanın gelişinin, beklenen sevinç ve mutluluğun yaklaştığının bir müjdecisi olarak algılandığını gösterir.
Telli turna terimi, biyolojik literatürde Anthropoides virgo olarak bilinen ve Türkiye'de nesli tehdit altında olan iki ana turna türünden biridir. Halk dilindeki "telli" ifadesi, turna figürünün Anadolu yaşamında süs, uğur ve tel/teleği (tüyü) kavramlarıyla birlikte anılmasıyla kültürel bir kimlik kazanmıştır. Orta Asya'dan Uzak Doğu'ya kadar geniş bir coğrafyada kutlu ve mübarek sayılan turna, Anadolu kültüründe de zarafeti, inceliği ve zekâsıyla yer bulmuştur. Turnanın tek eşli bir yaşam sürmesi ve eşini kaybetmeye dayanamayıp hayatına son verdiğine dair inanışlar, onun insan ruh dünyasında kalıcı olarak yer edinmesinde etken olmuştur. Ayrıca, bazı yerleşim yerlerinde yeni evlenen geline bayrak çekilen direğe turna teleği takma geleneğinin varlığı da, kuşun uğur ve kutluluk sembolü olarak taşıdığı önemi göstermektedir.