Tokat Voyvoda (Taşhan) Hanı, Anadolu’daki en büyük şehir hanlarındandır. 1626-1632 yılları arasında inşa edilmiş bir Osmanlı eseridir. Dikdörtgen planlı, açık avlulu, iki katlı bir yapıdır. İçeride dış dükkanların bulunduğu kuzey ve doğu yönünde revaksız işyerleri, güney ve batı yönünde ise önünde revak bulunan dükkanlar yer almaktadır. Giriş koridorunun sonunda sağdan ve soldan ikinci kata çıkılmaktadır. İkinci katta bütün odalar revaka açılmaktadır. Girişin üstünde kubbeli bir mekan vardır ve bu mekan konsollar üzerinde dışa taşmaktadır. Odalarda dışa açılan birer pencere, bir ocak ve niş bulunmaktadır. İçte 76 dışta toplam 103 mekan vardır.
Tarihî Arka Plan ve Kuruluş
Taşhan, Tokat şehir merkezinde yer alan ve Osmanlı döneminin önemli ticari yapılarından biri olan büyük bir şehir hanıdır. İnşa tarihi kesin olmamakla birlikte, mimari ve tarihî belgeler, yapının 1626-1632 yılları arasında inşa edildiğini göstermektedir. Adını, Tokat’ta görevli “voyvoda” (yönetici, vali) unvanını taşıyan kişi veya kişilere bağlı olması nedeniyle almıştır.
Taşhan, bölgenin önemli ticaret yolları üzerinde stratejik bir konuma sahipti. 17. yüzyıldan itibaren Tokat, Doğu Anadolu ve Karadeniz arasında ticaretin yoğunlaştığı şehirlerden biri olduğundan, Taşhan ticaretin ve kervanların yoğunlaştığı bir merkez olarak inşa edilmiştir.
Mimari Özellikler ve Plan Düzeni
Planlama
Taşhan, Osmanlı şehir hanları arasında özgün ve büyük ölçekli bir örnektir. Dikdörtgen planlı olup, iki katlıdır ve merkezi büyük bir avluya sahiptir. İç avluda bulunan mescit kubbeyle örtülü ve konsollarla dışa taşan mimari özelliklere sahiptir
İç kısımdaki 76 odanın yanı sıra, dış cephede 103 adet dükkan mevcuttur. Toplamda yaklaşık 179 birimlik bir kullanım alanı oluşturur.
Malzeme ve İnşaat Teknikleri
Taşhan’da alt kat taş, üst kat ise taş ve tuğla almaşık olarak inşa edilmiştir. Taş duvarlar sağlam ve işçilik açısından başarılıdır. Yapının üst örtüsünde beşik tonoz ve kubbe sistemi hakimdir. Yapı malzemelerinin kalitesi, uzun ömürlü olması ve dayanıklılığı açısından önemlidir.
Mescit ve Diğer Mimari Detaylar
Avlunun güneybatı köşesinde konsollarla taşınan ve dışa taşan kubbeyle örtülü mescit yer alır. Mescit, hanın dini gereksinimlerini karşılamak üzere planlanmıştır ve mimari açıdan da estetik bir unsur olarak öne çıkar.
Tarihî İşlevi ve Sosyo-Ekonomik Rolü
Taşhan, sadece konaklama yeri değil aynı zamanda Tokat ticaretinin kalbi sayılır. Kervanların, tüccarların ve zanaatkarların uğrak noktası olarak sosyal ve ekonomik hayatın gelişmesini desteklemiştir. 8. yüzyıllarda Tokat’ın önemli idari merkezi olan Voyvodalık makamıyla bağlantılı olan han, aynı zamanda Vakıf sistemi içerisinde gelir getiren bir mülk olarak da işlev görmüştür.
Taşhan (Kültür Envanteri)
Kentsel Konumu ve Çevresel Bağlam
Taşhan, Tokat kent merkezinde Gaziosmanpaşa Bulvarı üzerinde bulunur ve kentin ticaret aksının önemli bir parçasıdır. Çevresindeki pazar yerleri, camiler ve hanlarla kent dokusuyla uyum içindedir. Kentsel dönüşüm ve sosyal yapı bağlamında yapılan çalışmalar, Taşhan çevresinin kültürel kimliğinin korunması ve geliştirilmesinde önemli olduğunu göstermektedir.
Tarihî Tahribat ve Restorasyon Süreçleri
Deprem ve Hasarlar
1939 Erzincan depremi başta olmak üzere çeşitli doğal afetler ve zamanla kullanımda yaşanan aşınmalar nedeniyle yapı kısmen zarar görmüştür. Özellikle dış avlu revaklarının doğu tarafı zarar görmüş ve sundurmalar yıkılmıştır.
Onarım ve Restorasyon
1962–1964 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan onarım çalışmalarında yapının temelleri güçlendirilmiş, hasar görmüş kısımlar restore edilmiştir. Daha sonraki dönemlerde, 1997–2007 yılları arasında kapsamlı restorasyon projeleriyle, yapının aslına uygun kullanımı ve korunması sağlanmaya çalışılmıştır.
Günümüzde Kullanımı ve İşlev Dönüşümü
Restorasyonun ardından Taşhan; geleneksel el sanatları atölyeleri, hediyelik eşya dükkanları, kafe ve sosyal alanlar gibi fonksiyonlarla çağdaş bir kültür ve ticaret merkezi olarak hizmet vermektedir. Bu işlev değişikliği, yapıların korunması ve yaşatılması adına önemli bir örnek teşkil etmektedir. Ancak sosyal araştırmalar, ekonomik amaçlı dönüşümlerin bölgesel sosyal yapıyı etkilediğini de göstermektedir.
Tokat Taşhan, Osmanlı dönemi şehir hanları arasında özgün mimarisi ve kapsamlı yapısı ile dikkat çekmektedir. Yapı, kent kimliği ve ticari geçmişin önemli bir parçası olarak halen işlevselliğini korumakta, akademik çalışmalar ışığında restorasyon ve sürdürülebilirlik alanında örnek teşkil etmektedir.
