Erzurum ilinin kuzeydoğusunda yer alan Tortum ilçesi, doğal manzaraları, tarihi yapıları ve özellikle Türkiye'nin en yüksek şelalelerinden biri olarak kabul edilen Tortum Şelalesi ile tanınır. Dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahip olan ilçe, Tortum Gölü ve çevresindeki rekreasyon alanlarıyla da turizm açısından potansiyel taşımaktadır. Erzurum şehir merkezine 52 kilometre uzaklıkta olup, Erzurum-Artvin kara yolu üzerinde yer almaktadır ve yolu bölünmüş asfalt durumundadır.
Tarih
Tortum ve çevresinin tarihi oldukça eski dönemlere uzanmaktadır. Bölgede yapılan araştırmalar, yerleşimin İlk Tunç Çağı'na kadar indiğini göstermektedir. Urartular, Roma ve Bizans İmparatorlukları'nın hakimiyetinde kalan Tortum, 1071 Malazgirt Zaferi'nin ardından Türklerin kontrolüne girmiştir. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde önemli bir yerleşim yeri olma özelliğini korumuştur. Özellikle Saltuklular döneminde Tortum Kalesi önemli bir askeri ve idari merkez olarak kullanılmıştır. İlçe, yer aldığı havza dolayısıyla Karadeniz kültürü ile bir geçiş ve kaynaşma noktasında olup, mutfaktan halk oyunlarına kadar farklı kültürel ögelere ev sahipliği yapmaktadır.
Tortum (Kaynak:tortum kaymakamlığı)
Coğrafya
Tortum ilçesi, Erzurum'un kuzeydoğusunda konumlanır. Doğusunda Uzundere, güneyinde Erzurum merkez ve Pasinler, batısında İspir ve kuzeyinde Artvin'in Yusufeli ilçesi ile komşudur. Yüzölçümü 1484 km²'dir. İlçe toprakları genellikle dağlık ve engebelidir. Kaçkar Dağları'nın güney uzantıları ilçenin kuzey kesiminde yer alır. Bu dağlar arasında derin vadiler ve akarsular bulunur. İlçenin en önemli su kaynağı Tortum Gölü'dür. Tortum Çayı, bu gölden çıkarak Türkiye'nin bilinen şelalelerinden biri olan Tortum Şelalesi'ni oluşturur ve ardından Çoruh Nehri'ne dökülür. İlçe toprakları Erzurum-Artvin yolu üzerinde dağlık ve derin vadilerle yayılmış bir arazi üzerindedir. Vadiler boyunca yer alan köyler meyve bahçeleri ve dikkat çeken doğal özellikler barındırır. Erzurum'un kuzeyinde yer alan Tortum'un güney ve batısında karasal, kuzey ve doğusunda ise az çok Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir.
İklim
Tortum'da Doğu Karadeniz ve karasal iklimin geçiş özellikleri görülür. Yazları ılıman ve yağışlı, kışları ise soğuk ve kar yağışlı geçer. Yıllık ortalama sıcaklık düşüktür. Özellikle yüksek rakımlı bölgelerde kışlar daha sert ve uzun sürer. İlkbahar ve sonbahar ayları ise değişken hava koşullarına sahip olabilir.
Nüfus-Demografi
Nüfus büyüklüğü bakımından Erzurum'un ilçeleri arasında 12. sırada olan Tortum ilçesinin toplam nüfusu 2023 yılı TÜİK verilerine göre 17.418'dir. Bu nüfusun %49.64'ü (8699) erkek ve %50.36'sı (8719) kadındır. 2000 yılı sayımına göre nüfusu 34.100 kişi dolaylarındaydı. Km² başına yaklaşık 23 kişi düşmektedir. İlçeye bağlı 4 belde (Bağbaşı, Pehlivanlı, Şeyyurt ve Yukarı Katıklı) ve 47 köy bulunmaktadır. Köyler genellikle küçük vadiler boyunca yer alırlar. İlçede okuma-yazma oranı (TÜİK verilerine göre) %95'tir. Tortum'da toplam 34 adet ilk ve orta dereceli okul, 136 derslik, 209 öğretmen ve 1469 öğrenci bulunmaktadır. Ayrıca Atatürk Üniversitesine bağlı Tortum Meslek Yüksek Okulu da hizmet vermektedir.
Ekonomi
Tortum ilçesinin ekonomisi tarım, hayvancılık ve turizme dayanmaktadır. Vadi tabanlarında meyvecilik (özellikle kayısı, ceviz, üzüm, dut ve yörede yaygın olarak üretilen dut pekmezi), sebze ve tahıl yetiştirilmektedir. Güney kesimlerinde halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılıktır (özellikle küçükbaş). Ayrıca arıcılık da önemli bir ekonomik faaliyettir. Tortum Gölü ve Tortum Şelalesi başta olmak üzere doğal güzellikleri ve tarihi yapıları sayesinde turizm, ilçe ekonomisinde giderek daha önemli bir yer tutmaktadır.
Turizm - Kültür - Mutfak
Tortum, dikkat çeken doğal güzellikleri ve tarihi dokusuyla turizm açısından değerli bir ilçedir. Kuzey havzasında yer alması dolayısıyla tarihi bakımdan oldukça eski ve çeşitli bir kültürel mirasa sahiptir.
Tortum Şelalesi (Kaynak:erzurum valiliği)
Tortum Şelalesi
Erzurum'un Uzundere ilçesinde yer alan Tortum Şelalesi, Türkiye'nin en yüksek şelalelerinden biri olarak kabul edilmektedir. Tortum Gölü'nün kuzey ucu ile Tev Vadisi arasındaki heyelan kütlesi üzerinde yer alır ve 22 metre genişliğinde, 48 metre yüksekliğindedir. Dirençli kireçtaşı katmanları üzerinden akan sular, üstte gökkuşağı ve altta dikkat çekici bir kaya çanağı oluşturur. Şelalenin çevresinde piknik alanları bulunmaktadır. 1952-1960 yılları arasında inşa edilen hidroelektrik santrali ile bölgesel enerji üretiminde kullanılmıştır.
Uzundere Sudökülen Şelalesi
Uzundere ilçesinde bulunan 15 metre yüksekliğindeki bu şelale, yaz aylarında serinletici suyu ile turistik ilgi görmektedir. Bazen tarım alanlarının sulanmasından dolayı su seviyesinde azalma yaşanabilir.
Tortum Gölü
Heyelan sonucu oluşan doğal bir set gölü olan Tortum Gölü, berrak suları ve çevresindeki doğal yapısıyla dikkat çeker. Göl, tekneyle gezilebilecek yapıdadır; çevresinde piknik ve kamp alanları bulunur. Ayrıca gölde alabalık yetiştiriciliği de yapılmaktadır.
Tortum Kalesi
İlçe merkezine hâkim bir tepede yer alan Tortum Kalesi'nin ne zaman yaptırıldığı kesin olarak bilinmemektedir, ancak mimari şeklinden Osmanlı dönemine ait olduğu anlaşılmaktadır. Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde, Gürcü padişahı Mameroz-Mağmeral tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir. 1282 yılında Alaaddin Keykubat zamanında fethedilerek Türk hakimiyetine girmiştir.
Diğer Tarihi ve Doğal Mekanlar
- Kireçli Köprü: Ne zaman yaptırıldığı bilinmeyen, mimari tarzı Osmanlı dönemine ait olan taş köprüdür.
- Meryem Ana Kilisesi (Haho/Hahuli Manastırı): Bağbaşı Beldesi'nde yer alan bu manastır, Bağdat Kralı III. Davut tarafından 10. yüzyılda yaptırılmıştır.
- Nihah Kalesi: İlçe merkezine 5 km uzaklıktaki Kalealtı Mahallesi'nde bulunan bu küçük ortaçağ kalesinin günümüzde sadece iç kısmı ayaktadır.
Mutfak
Tortum mutfağı, Erzurum ve Karadeniz mutfaklarının etkileşimini yansıtır. Yörede yetişen meyve ve sebzelerle hazırlanan yemekler ön plandadır. Kayısı ve dut bölgenin önemli ürünleri arasındadır. Dut pekmezi yörede yaygın olarak tüketilmektedir. Ayrıca mıhlama, karalahana sarması, hıngel ve Erzurum’a özgü cağ kebabı da Tortum’da da tüketilen yöresel lezzetler arasında yer alır.
