Triskeles (Grekçe: τρισκελής, "üç bacaklı"), merkezî bir noktadan çıkan üç adet insan bacağı, spiral veya eğrisel çizgiden oluşan bir semboldür. Genellikle saat yönünde bir dönme hareketi içinde tasvir edilir. "Üçlü sarmal" veya "triskelion" olarak da adlandırılan motifin ilk örnekleri M.Ö. 3000'li yıllara tarihlenmektedir. Kökeni ve anlamı üzerine çeşitli görüşler bulunmakla birlikte, Kelt Uygarlığı ve özellikle Sicilya Adası ile ilişkilendirilir. Birçok araştırmacı, triskelesin tarih öncesi dönemlerden beri kullanılan gamalı haç (swastika) motifinden türetilmiş bir varyasyon olduğunu düşünmektedir.

^{Agathokles Dönemi Sikkesi (MÖ 317-310) (CNG)}

Tanımsal ve Biçimsel Özellikler

Triskeles motifinin en yaygın biçimi, merkezî bir disk veya noktadan çıkan ve dizlerden bükülmüş üç insan bacağının dairesel bir hareketle tasvir edilmesidir. Bu temel form, uygulandığı coğrafya ve döneme göre farklılıklar gösterir:

• Merkezî Öğe: Merkezdeki disk boş olabildiği gibi, özellikle Sicilya örneklerinde olduğu gibi Medusa ya da Gorgon başı ile de bezenmiştir.

• Bacaklar ve Kollar: Bacaklar bazen çıplakken, Sicilya sikkelerinde görüldüğü gibi kanatlı da olabilmektedir. Bazı Likya sikkelerinde ise bacakların yerini horoz veya ördek gibi hayvan başları almıştır.

• Tetraskeles: Likya'nın Phellos, Kandyba, Kheriga ve Kherei gibi merkezlerinde basılan sikkelerde, motifin üç yerine dört kollu versiyonu olan "tetraskeles" kullanılmıştır.

• Soyut Form: Motif, insan veya hayvan uzuvları kullanılmadan, "anafor" olarak da adlandırılan üç adet stilize ve eğrisel çizgiden oluşan bir biçimde de tasvir edilmiştir.

Kökeni ve Swastika ile İlişkisi

Triskelesin, kökeni daha eskiye dayanan swastika (gamalı haç) ile ilişkili olduğu yaygın bir görüştür. Her iki sembol de merkezden yayılan kollara ve bir dönme hareketine sahip olmalarıyla biçimsel benzerlik gösterir. Swastika motifinin en eski örnekleri İran'daki Susa ve İndus Vadisi'ndeki Harappa gibi merkezlerde bulunmuştur. Troia'da da Schliemann tarafından bulunan pişmiş toprak figürinler ve seramikler üzerinde swastika motifine rastlanmıştır. Araştırmacılar, triskelesin, güneşin döngüsel hareketini simgelediğine inanılan swastika motifinin bir prototipi veya stilize edilmiş bir versiyonu olabileceğini ileri sürmektedir.

Coğrafi Dağılımı ve Kullanım Alanları

Triskeles motifi, seramikler, sikkeler, mozaikler ve mezar anıtları gibi sanatın çeşitli alanlarında kullanılmıştır.

Sicilya ve Güney İtalya

Motif, en yoğun olarak Sicilya ile özdeşleşmiştir. Antik adı "Trinacria" olan adanın sembolü haline gelmiştir. M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren Sicilya'da seramikler üzerinde görülmeye başlanan triskeles , özellikle Siraküza'da Agathokles (M.Ö. 317-289) döneminde basılan sikkelerde belirgin bir şekilde kullanılmıştır. Roma döneminde de Sextus Pompeius ve Augustus gibi isimlerin bastırdığı sikkeler ile Ostia'daki mozaikler ve Pompeii'deki fresklerde Sicilya'yı kişileştiren bir sembol olarak varlığını sürdürmüştür.

Yunanistan

M.Ö. 6. yüzyıl sonu ve 5. yüzyıl başında Attika seramiklerinde, özellikle savaşçıların kalkanları üzerinde koruyucu bir amblem olarak yer almıştır. Ayrıca, Atina'da basılan ve aristokrat ailelerin armaları olduğu düşünülen nadir Wappenmünzen sikkelerinde de görülmektedir.

Anadolu (Likya, Pamfilya ve Çevresi)

Motif, M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren özellikle Likya ve Pamfilya bölgelerinde basılan sikkelerde yoğun bir şekilde kullanılmıştır; bu durum, onun bu bölgeler için yerel bir sembol olduğunu düşündürmektedir.

• Pamfilya'da Aspendos kentinin yerel bir rozeti olarak kabul edilmiştir. Savaşçı ve güreşçi tasvirlerinin yer aldığı Aspendos staterlerinin arka yüzlerinde sıklıkla triskeles bulunur.

• Likya'da Kuprilli, Mithrapata, Kheriga gibi yerel hanedanların bastırdığı sikkelerde ana veya ikincil sembol olarak kullanılmıştır.

• Diğer Anadolu Bölgeleri: Motif, daha az yoğunlukta olmakla birlikte Pisidya'daki Adada kentinin Geç Helenistik dönem sikkelerinde ve Kilikya'daki Olba'nın Roma dönemi sikkelerinde de yer almıştır. Ayrıca Güney Lykaonia ve İsauria bölgelerinde bulunan aslanlı ostotek kapaklarının alınlıklarında da triskeles kabartmaları tespit edilmiştir.

Sembolik Anlamı

Triskeles motifine tarih boyunca farklı anlamlar yüklenmiştir. Bu anlamlar kesin olmamakla birlikte, arkeolojik ve filolojik veriler ışığında şu şekilde yorumlanmaktadır:

• Döngü ve Hareket: Üç bacağın veya kolun dönme hareketi; güneşin döngüsü, mevsimler, yaşam-ölüm-yeniden doğuş gibi süregelen bir döngüyü veya sürekli bir hareketi temsil ettiği düşünülmektedir.

• Güç ve Koruma: Savaşçı kalkanları üzerindeki kullanımı ve merkezinde yer alan apotropeik (kötülük savan) karakterli Medusa başı, motifin bir güç, zafer ve koruma sembolü olarak görüldüğüne işaret eder.

• Kutsallık ve Tanrısallık: Motif, çeşitli tanrılarla ilişkilendirilmiştir. Likya'da "ışık soylu" olarak anılan Apollon ile bağlantısı olabileceği öne sürülmüştür. Kilikya'da Zeus Olbios kültüyle , swastika üzerinden ise genel olarak güneş tanrılarıyla (Helios, Baal) bağlantısı kurulmuştur. Ayrıca "üç" sayısının birçok antik kültürde (Mısır, Babil) tanrısal üçlemeleri (triad) simgelemesi, triskelesin de tanrısal bir anlam taşıyabileceğini düşündürmektedir.