Günlük hayatımızda sürekli kullandığımız banknotlara ne kadar dikkat ediyoruz? Elimize geçtiğinde sadece değeriyle ilgilenirken, üzerinde yer alan isimleri ve onların kim olduğunu bilmiyoruz veya merak etmiyoruz. Oysa, cebimizde taşıdığımız bu banknotlar, sadece birer ödeme aracı değil, aynı zamanda Türk tarihine, kültürüne ve bilim mirasına ışık tutan önemli belgelerdir. Basım ve ihraç yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından Merkez Bankasına devredilen banknotlarda, ulusal ve uluslararası değerler yaratmış, tarihe mal olmuş şahsiyetler yer almaktadır.
Aydın Sayılı (1913-1993) - 5 Türk Lirası
Görsel 1. 5 Türk Lirası Arka Yüzü
5 TL üzerinde Ordinaryüs Profesör Doktor Aydın Sayılı bulunmaktadır. 2009 yılında piyasaya sürülen 5 Türk Lirası banknotlarının arka yüzünde güneş sistemi, atomun yapısı, DNA ve ilk çağ mağara resimleri, tam ortasında ise Profesör Doktor Aydın Sayılı yer almaktadır.
Aydın Sayılı, bilim tarihi alanında dünyaca tanınan önemli bir akademisyendir. Harvard Üniversitesi'nde bilim tarihi alanında doktora yapmıştır. Dünya üzerinde bilim tarihi doktorasını bitiren ilk insandır. Bilimi, yaşam biçimi olarak seçen bir bilim insanıdır. Türkçe’nin gelişmesi için de emekler vermiştir. Yabancı sözcüklere eş anlamlı olmak üzere türettiği sözcükler vardır. Örneğin aktif-etken, pasif-edilgen, entelektüel-düşünümsel gibi. Harvard’da ders vermesi istenmiştir, ama ülkesine hizmet etmeyi tercih ederek geri dönmüştür. "Bilim uygar dünyanın bel kemiğidir. Uygarlıkta en çok ilerleyen toplumlar, bilime en çok bel bağlayan toplumlar olacaktır." sözü ile bilimin önemini açıklamıştır.
Cahit Arf (1910-1997) - 10 Türk Lirası
Görsel 2. 10 Türk Lirası Arka Yüzü
10 TL üzerinde Türkiye'nin en büyük matematikçilerinden, bilim insanı Cahit Arf bulunmaktadır. 1 Ocak 2009 tarihinde piyasaya sürülen 10 Türk Lirası banknotların arka yüzüne Cahit Arf'ın bir portresi ve "Arf Değişmezi" olarak bilinen formülden bir kesit yer almaktadır. 1910 yılında Selanik’te doğan Cahit Arf, sayılar ve formüllerle dolu bir yaşam sürmüştür.
Cahit Arf'ın matematiğe olan ilgisi, İzmir'deki okul yıllarında beşinci sınıf öğrencisiyken onu Öklid geometrisi problemlerini çözmeye teşvik eden öğretmeni tarafından fark edilmiştir. Lise döneminde arkadaşlarının çözemediği matematik sorularını çözen Cahit Arf'ın bu yeteneği öğretmenlerinin ilgisini çekmiş ve Paris'teki St. Louis Lisesi'nde okumak üzere ailesi tarafından 1926'da Fransa'ya gönderilmiştir. Üç yıllık lise öğrenimini iki yılda bitirip 1928'de Türkiye'ye geri dönmüştür. Yüksek öğrenimini Fransa'da Ecole Normale Superieure'de 1932'de tamamlamıştır. İstanbul'a geri döndüğünde Galatasaray Lisesi'nde matematik öğretmenliği yaptıktan sonra İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesinde doçent adayı olarak çalışmıştır. 1963'te kurulan TÜBİTAK'ın kuruluş ve gelişmesinde büyük emeği olan Cahit Arf, yıllarca bu kurumun Bilim Kurulu Başkanlığı'nda da bulunmuştur.
Arf, cisimlerin kuadratik formlarının sınıflandırılmasında ortaya çıkan ve kendi adıyla "Arf Sabiti", "Arf Halkaları" ve "Arf Kapanışları" gibi terimleri bularak, matematik ve bilim dünyasına önemli katkılarda bulunmuştur. Bunların yanında, Alman matematikçi Helmut Hesse'yle Hesse-Arf kuramını geliştirmiştir.
Mimar Kemaleddin (1870-1927) - 20 Türk Lirası
Görsel 3. 20 Türk Lirası Arka Yüzü
2009 yılında, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından basılan 20 Türk lirası banknotunun arka yüzünde, Mimar Kemaleddin ve onun önemli eserlerinden biri olan Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası yer almaktadır. Mimar Kemaleddin Bey diğer adıyla Ahmed Kemaleddin, Türkiye Cumhuriyeti'nin en önemli mimarlarından birisidir. Yaşadığı süre boyunca bir çok önemli esere imza atmış ve ulusal mimarlık anlayışının en önemli temsilcisi olmuştur.
Ahmed Kemaleddin 1870 yılında İstanbul Kadıköy’de doğmuştur. Mühendisliğe olan ilgisi eğitimine yansımış ve şimdiki İstanbul Teknik Üniversitesi’ne (Hendese-i Mülkiye Mektebi) kaydolmuştur. Bu okulu birincilik derecesi ile bitirerek mimarlık eğitimini geliştirmek amacıyla Almanya’ya gitmiştir. 1908 yılında mimar ve mühendislerin ilk meslek odası olan "Osmanlı Mimar ve Mühendis Cemiyeti"ni kurmuştur. Ömrü boyunca yoğun şekilde çalışan Mimar Kemaleddin, çoğunluğu İstanbul’da olan bir çok eserler vermiş ve mimari çalışmalarında bulunmuştur. Kudüs’te Mescid-i Aksa’nın restorasyon çalışmaları için kaldıktan sonra Ankara’ya dönmüş ve yeni başkent için birçok eserler yapmıştır.
İstanbul'da Çamlıca Kız Lisesi, Bostancı, Bakırköy, Bebek ve Yeşilköy camilerini inşa etmiştir. Ek olarak, Laleli Harikzedegan (Tayyare) Apartmanları ve İstanbul'un çeşitli Vakıf Hanları gibi yapılar da onun imzasını taşımaktadır. Ankara'da Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası, Gazi Eğitim Enstitüsü ve Devlet Demiryolları Müdürlüğü binalarını tasarlamıştır. Mimar Kemaleddin Bey, başarıları ve eserleri ile Türk mimarlık tarihinin en önemli figürlerinden biri olmuştur. Modern Türkiye'nin inşasında önemli bir rol oynamıştır.
Fatma Aliye Topuz (1862-1936) - 50 Türk Lirası
Görsel 4. 50 Türk Lirası Arka Yüzü
50 Türk Lirası kadın portresi bulunan tek banknottur. Üzerinde ülkemizin ilk kadın filozofu Fatma Aliye yer almaktadır. Fatma Aliye Türk edebiyat tarihinde "ilk kadın romancı" olarak da bilinmektedir. Osmanlı devlet adamlarından hukukçu ve tarihçi Ahmed Cevdet Paşa ile Rabia Adviye Hanım'ın en büyük kızı olarak, 22 Ekim 1862'de İstanbul'da dünyaya gelmiştir. Kariyerine, 1889 yılında George Ohnet'in “Volonté” adlı romanını “Meram” adıyla Türkçeye çevirerek başlamıştır.
1892 yılında “Muhadarat” isimli ilk romanını yayınlamıştır ve romanlarında çoğunlukla duygusal temalara yer vermiştir. Düz yazıya ek olarak şiirler de kaleme almıştır. Şiirlerinde çoğunlukla sevgi, vatan uğruna fedakarlık, vatan sevgisi, terbiye ve Allah sevgisi gibi temaları işlemiştir. Eserleri ve yazıları, yurt içinde olduğu kadar yurt dışında da ilgi uyandıran yazarın birçok eseri yabancı dile çevrilmiştir.
Kadınların sosyal hayata girmeleri konusunda önemli çalışmalar yapmıştır. Kız kardeşi Emine Semiyye ile birlikte Şefkat-i Nisvan (Kadınları Himaye) Derneği’ni kurmuştur. Bu derneği kurarak kadınların eğitimine destek olmayı amaçlamıştır. Yaşadığı dönemde kadın hakları için çaba sarf etmiş ve eserlerinde bu konuyu işleyerek bugüne ışık tutmuştur.
Buhurizade Mustafa Efendi (Itri) (1640-1712) - 100 Türk Lirası
Görsel 5. 100 Türk Lirası Arka Yüzü
100 Türk Lirasının üzerinde bulunan resim Itri’ye aittir. Asıl ismi Buhurizade Mustafa’dır. Çiçekçilik ve meyvecilikle uğraştığı için Itri lakabını almıştır. Itri Arapça bir kelimedir ve "kokulu" anlamına gelmektedir. Buhurizade Mustafa Efendi, Klasik Türk müziğinin kurucusu olarak bilinmektedir. Müzik konusunda yüksek kuramsal bilgiye sahiptir. Peşrev, saz semaisi, kâr, beste ve ilahi başta olmak üzere Türk müziğinin çeşitli türlerinde eserler vermiştir.
Bayram namazlarında toplu olarak okunan “Segâh Kurban Bayramı Tekbiri”, kutsal emanetlerin ziyareti sırasında okunan “Segâh Salât-ı Ümmiye” ve “Segâh Ayin-i Şerif-i Mevlevi”; sanatçının en çok bilinen eserleri arasında yer almaktadır.
Yahya Kemal, Buhurizade Mustafa Efendi’yi aşağıdaki dizelerle anlatmıştır:
Büyük Itrî’ye eskiler derler,
Bizim öz mûsıkîmizin pîri;
O kadar halkı sevkedip yer yer,
O şafak vaktinin cihangîri,
Nice bayramların sabâh erken,
Göğü, top sesleriyle gürlerken,
Söylemiş saltanatlı Tekbîr’i.
Yunus Emre (1238-1321) - 200 Türk Lirası
Görsel 6. 200 Türk Lirası Arka Yüzü
200 Türk Lirası üzerinde Yunus Emre’nin portresi yer almaktadır. Yunus Emre Türkiye'nin en büyük ozanlarından biridir. Hayatı hakkında çok az şey bilinen Yunus Emre'nin, on üçüncü yüzyılın ikinci çeyreği ile on dördüncü yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığı düşünülmektedir. Bazı araştırmacılar Sarıköy'de yaşadığını, bazılarıysa Karamanlı olduğunu düşünür. Hacı Bektaş Veli'nin bir eserine dayanarak Sarıköy'de yaşadığı ihtimali daha güçlü görünmektedir. Ölümü 1320 olarak kabul edilen Yunus Emre'nin seksen iki yaşında öldüğü iddia edilmektedir. Mevlana'yı gördüğü, eserlerinde geçen cümlelerden anlaşılmaktadır.
Yunus Emre dünya kültür ve medeniyet tarihine adını sevgiyle yazdırmış tasavvuf ve halk şairidir. Yunus Emre’nin felsefesi gönül kırmamak, hiçbir canlıyı incitmemek, kibirden uzak olmak, hoşgörülü olmak, bilgili olmak gibi erdemler üstünde yücelir. UNESCO kararı ile 1991 yılı, “Yunus Emre Sevgi Yılı” olarak ilan edilmiştir.
