Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK), insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, ayrımcılıkla etkin mücadele edilmesi, eşit muamele ilkesinin güvence altına alınması ile işkence ve kötü muameleye karşı ulusal önleme mekanizması görevlerinin yerine getirilmesi amacıyla 6701 sayılı Kanunla kurulan, idari ve mali özerkliğe sahip, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve Adalet Bakanlığı ile ilişkili bir kamu kurumudur. Kurum, hem bireylerin hak ihlallerine karşı korunmasını sağlamak hem de Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası insan hakları sözleşmelerine uyumu temin etmek üzere görev yapar.
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK) - (Anadolu Ajansı)
Kuruluş ve Yasal Dayanak
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK), 20 Nisan 2016 tarihli ve 29690 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 6701 sayılı Kanun ile kurulmuştur. Kurum, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi; ayrımcılık, işkence ve kötü muameleyle mücadele edilmesi ve bu kapsamda ulusal önleme mekanizması görevlerinin ifası amacıyla yapılandırılmıştır. Kurum, Cumhurbaşkanı tarafından seçilen on bir üyeli İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu ile Başkanlıktan oluşmaktadır. Kurul, görev ve yetkilerini bağımsız olarak yerine getirmektedir.
Tarihsel Arka Plan ve Uluslararası Çerçeve
İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası alanda insan haklarının korunmasına yönelik girişimlerin artmasıyla birlikte 1990’lı yıllarda bağımsız ve özerk ulusal insan hakları kurumları gündeme gelmiştir. Bu gelişmeler doğrultusunda 1991 yılında Paris Prensipleri kabul edilmiş ve 1993 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından onaylanmıştır. Türkiye’de ise Paris Prensipleri doğrultusunda ulusal insan hakları kurumu olarak kurumsallaşma süreci, Avrupa Birliği ilerleme raporlarının tavsiyeleri ve önceki yapısal deneyimlerin ışığında şekillenmiştir. Bu çerçevede daha önce kurulan Türkiye İnsan Hakları Kurumu (TİHK), 6701 sayılı Kanun ile lağvedilmiş ve yerine TİHEK kurulmuştur.
Görev ve Yetkiler
TİHEK’in görevleri arasında; insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, kişilerin eşit muamele görme hakkının güvence altına alınması, ayrımcılığın önlenmesi, işkence ve kötü muamele ile mücadele yer almaktadır. Kurum, bu kapsamda başvuru üzerine veya re’sen inceleme yapma yetkisine sahiptir. TİHEK, ayrımcılık yasağının ihlali, eşit muamele ilkesinin çiğnenmesi, işkence ve kötü muamele iddialarını değerlendirme, araştırma, karara bağlama ve sonuçlarını takip etme sorumluluğunu üstlenmektedir. Ayrıca ulusal önleme mekanizması sıfatıyla özgürlüğünden mahrum bırakılan bireylerin tutulduğu yerlere düzenli ziyaretler gerçekleştirmekte, bu yerlere ilişkin raporlar hazırlayarak ilgili mercilere iletmektedir. Kurum, ayrımcılık yasağına ilişkin olarak cinsiyet, ırk, renk, dil, din, inanç, mezhep, felsefi ve siyasi görüş, etnik köken, servet, doğum, medeni hal, sağlık durumu, engellilik ve yaş gibi temelleri esas almaktadır. Kamu kurumları ve özel sektör dâhil olmak üzere ayrımcılıkla mücadele eden TİHEK, gerektiğinde idari para cezaları uygulayabilmektedir.
Başvuru Usulleri ve Süreçler
TİHEK’e, ayrımcılık yasağının ihlalinden zarar gördüğünü iddia eden gerçek ve tüzel kişiler başvurabilmektedir. Başvurular ücretsizdir ve illerde valilikler, ilçelerde kaymakamlıklar aracılığıyla da yapılabilir. Başvuru öncesinde ilgili tarafa düzeltme talebinde bulunulması esastır. Bu talebin reddedilmesi veya otuz gün içinde yanıt verilmemesi halinde Kuruma başvuru yapılabilir. Ancak telafisi güç veya imkansız zararların söz konusu olduğu hallerde bu şart aranmaksızın başvuru kabul edilebilmektedir. Başvuruya konu edilen fiilin yasama ve yargı yetkisine ilişkin işlemlerle ilgili olması veya Hakimler ve Savcılar Kurulu kararları ile Anayasa’nın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler kapsamında olması durumunda Kurum inceleme yapamamaktadır.
Ulusal Önleme Mekanizması
TİHEK, 2013/5711 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile “İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ne Ek İhtiyari Protokol” çerçevesinde ulusal önleme mekanizması olarak belirlenmiştir. Kurum bu görev çerçevesinde cezaevleri, nezarethaneler, mülteci kampları, geri gönderme merkezleri ve benzeri yerlere düzenli olarak ziyaretler gerçekleştirmekte, bu ziyaretlerin sonuçlarını raporlamaktadır.
Uluslararası İş Birlikleri ve Faaliyetler
TİHEK, 6701 sayılı Kanun’un 9. maddesi uyarınca uluslararası insan hakları gelişmelerini izlemek, değerlendirmek ve ilgili kuruluşlarla iş birliği yapmakla görevlidir. Bu kapsamda Kuzey Makedonya, Gürcistan, Azerbaycan, Ukrayna, Bulgaristan, Özbekistan, Katar ve Venezuela gibi ülkelerin insan hakları kurumlarıyla mutabakat zaptları imzalanmıştır.
Eğitim ve Farkındalık Faaliyetleri
TİHEK, insan hakları eğitimi, kamuoyu duyarlılığının artırılması, kamu kurumlarının eğitim programlarına katkı sağlama, üniversitelerle ortak projeler yürütme, çocuk hakları, gençlik etkinlikleri ve akademik yayınlar gibi çeşitli alanlarda farkındalık çalışmaları yürütmektedir. Kurum, ayrıca ilgili konularda özel raporlar yayımlamakta ve Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerin uygulanmasını izlemektedir.
Yönetsel Yapı ve Güncel Bilgiler
2025 yılı itibarıyla TİHEK Başkanlığı görevine Prof. Dr. Fahrettin Altun atanmıştır. Kurumun merkezi Ankara’dadır ve Gaziantep’te bir bürosu bulunmaktadır. TİHEK’in çocuklara yönelik çalışmaları için özel bir alt web platformu da mevcuttur.
İstatistiki Veriler
2017-2025 yılları arasında TİHEK’e toplam 13.670 başvuru yapılmıştır. Bu başvuruların önemli bir kısmı ayrımcılık yasağı ve ulusal önleme mekanizması kapsamındaki başvurulardan oluşmaktadır. Kurum, bu dönemde 357 ziyaret gerçekleştirmiştir. Ziyaret edilen yerler arasında cezaevleri, geri gönderme merkezleri, engelli bakım merkezleri ve hastaneler bulunmaktadır.
