Üsküdar, dik yokuşları, neredeyse her sokak sonuna dikilmiş çeşmeleri, türbeleri, camileri ve hâlâ meydanda işitilebilen karşılıklı okunan ezanları ile nevi şahsına münhasır bir ilçesi İstanbul’un. Öyle ki, sahilden vapura binip kalkış saati gelene kadar gördüğünüz minareleri saysanız kaç yüzyılın izine tanıklık edersiniz kim bilir… Karşınızda Mihrimah Sultan ile Yeni Valide Camileri, hemen yanında Şemsi Paşa, nam-ı diğer Kuşkonmaz Cami, arkasında boğazın bekçilerinden Aziz Mahmud Hüdayi, barok üslubunu taşıyan Ayazma, Fatih döneminden kalan Rumî Mehmet Paşa… 

“Altın şehir” Üsküdar, Osmanlı’nın üç büyük valide sultanının da mirasçısı konumunda. Külliyeler, inşa ediliş yılları ile sırasıyla eski-orta-yeni diye anılır olmuş. Bunlardan ilki Nurbanu Valide Sultan’ın yaptırdığı Atik Valide Sultan Külliyesi, ikincisi Kösem Valide Sultan’a ait Çinili Cami Külliyesi ve sonuncusu Gülnûş Emetullah Sultan’ın yaptırdığı Yeni Valide Külliyesi. 

Atik Valide Sultan Külliyesi

Üsküdar’ın Toptaşı semtinde bulunan caminin banisi, II. Selim’in hanımı ve III. Murad’ın annesi Nurbanu Valide Sultan. İnşası 1570-1579 yılları arasında tamamlanan külliye; cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, darülkurra, darülhadis, tabhane, kervansaray, hamam, imarethane, darüşşifa ve çeşmelerden meydana geliyormuş. Caminin tasarımı ve inşasının Mimar Sinan tarafından yapıldığı, ilerleyen yaşından ötürü kalan kısımların Davud Ağa başta olmak üzere farklı mimarlarca tamamlandığı düşünülüyor. 

Caminin tamamlanmasından yaklaşık altmış yıl sonra Kösem Valide Sultan’ın yine Üsküdar’da bu camiye yakın bir konumda inşa ettirdiği külliye, döneminde “Valide” ismiyle anılan bu caminin başına Arapça “eski” anlamına gelen “atik” sıfatının eklenmesine neden olmuş. Cami "Atik Valide Sultan", "Valide-i Atik" veya "Eski Valide" diye anılıyor. Evliya Çelebi ise kitabında burası için "Orta Valide Sultan" ifadesini kullanmış; bu isimlendirmenin validenin vasfından ya da caminin Üsküdar’ın tam ortasına konumlanmış olmasından kaynaklandığı söyleniyor.^【1】 

^{Atik Valide Sultan Camisi'nin İçi (Fotoğraf: Neriman Sena Külünk)}

Caminin içi, göz alıcı İznik çinileriyle kaplı… Duvarları onlarca pencere ile çevrili olduğundan güneş vurduğu vakit içerideki renk cümbüşünü tarif edebilmek zor… Bununla birlikte cami, İstanbul’da Hızır makamı bulunduğuna inanılan iki camiden biri olma özelliğini taşıyor. Rivayete göre, Hz. Abdülkadir Geylani soyundan Şeyh Abdülkadir El Hüseyni El Nakşibendi (ö.1738) caminin son cemaat yerinin sağ tarafında minarenin alt kısmında Hızır Aleyhisselam’ı görmüş. Halkın bu nedenden ötürü caminin bu kısmına rağbet ettiği aktarılıyor kaynaklarda.^【2】 

^{Osman Hamdi Bey'e Ait Atik Valide'de Kur'an Okuyan Adam Tasviri, 1875 (Gülcan Kaplan)}

Külliye bünyesinde bir yapı adası durumundaki darülhadis, darülkurra, imaret ve darüşşifa bölümleri başlangıçta yapılış amaçlarına uygun olarak kullanılıyormuş. Ancak 18. yüzyılın sonlarından itibaren birçok farklı maksada hizmet etmiş. Sırasıyla askerî kışla, akıl hastanesi, cezaevi ve lise binası olarak hizmet veren yapı grubu günümüzde Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ne ev sahipliği yapıyor.

Fakülteyi gezerken, insan burada Tarih bölümünde okumanın nasıl bir lezzet vereceğini düşünmeden edemiyor. Serin avlusunda oturup bir dönem bu duvarların arasında Necip Fazıl, Nihal Atsız, Nazım Hikmet gibi isimler dahil olmak üzere birçok mahkumun hapsedildiğini düşünmekse oldukça tuhaf… Yine de kurtarılmış bölge olduğunu düşünüp sevinebiliriz mevcut hâline.

Çinili Cami Külliyesi

Külliye, I. Ahmed’in hanımı; IV. Murad ve I. İbrahim’in anneleri Mâhpeyker Kösem Valide Sultan tarafından, I. İbrahim’in saltanat devrinde 1640-1648 yılları arasında inşa ettirilmiş. Atik Valide Camisi ile aralarında aşağı yukarı 500 metre var. Bu külliye, Atik Valide’ye göre çok daha mütevazı bir yapıda. Kaynaklarda, kronolojik olarak Atik Valide ile Yeni Valide Camileri arasında yer aldığı için Orta Valide Camisi olarak da isimlendirildiği bilgisi geçiyor. 

^{Çinili Camisi, Çinili Mescit Sokak Kapısı Girişi (Fotoğraf: Neriman Sena Külünk)}

Külliye; cami, medrese, sebil, hamam, sıbyan mektebi ve çeşmeden oluşuyor. Dışarıdan baktığınız vakit, külliyenin ahenkle engebeli bir arazi üzerine yayıldığı görüyoruz. 

Caminin içi, mavi, lacivert, beyaz, mor, yeşil, kırmızı ve siyah renkli çinilerle bezeli. İçeride yakalanan ahenk, caminin dışındaki son cemaat yerinin duvarlarında da sürdürülmüş. Mermer minberi, pencere alınlıkları, santim santim incelenecek çinileri ile caminin boyutuna aldanmadan içinde geçirilecek vakti iyi hesaplamak gerek. Tabii açık yakalayabilirseniz. Cami, namaz kılınabilecek dışarıdaki son cemaat yeri her zaman açık olmakla birlikte, ezan vakitleri haricinde günün büyük bir kısmında kapalı. 

^{Kapı Üzerinde Yer Alan Kitabe ve Son Cemaat Yeri Çinileri (Fotoğraf: Neriman Sena Külünk)}

Cami kapısının üzerinde yer alan kitabede Şair Himmet'e ait şu dizeler yer alıyor:

"Hemîşe liazreti vâlâ cenabı Valide Sultan

Hulûs üzre livechillâh hayrat etmedir şânı

Yapub bu camii ana nice emlâk vakfetti

Muvaffak etti hayrata anı tevirifi rabbânî

Tamam olunca dedi Hinımetâ târihini hâtif

Bu camide olan taat ola makbulûli sübhânî (H. 1050)"^【3】 

Yeni Valide Sultan Külliyesi

Üsküdar’ın son valide külliyesi, iskele meydanında bulunan Yeni Valide Camisi’ne geldi sıra. Lale Devri padişahı III. Ahmed’in annesi Gülnûş Emetullah Valide Sultan tarafından yaptırılan cami 1711 yılında tamamlanmış. Bu külliye de diğerleriyle bağlantılı olarak “Yeni Valide” veya aynı anlamdaki “Valide-i Cedid” isimleriyle anılıyor.

^{Yeni Valide Sultan Camisi, Türbesi ve Sebili (Fotoğraf: Neriman Sena Külünk)}

Külliye; cami, imaret, türbe, sebil, çeşme, şadırvan, mektep ve muvakkithaneden oluşuyor. Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nden inerken solda kalan ve bir kuş kafesini andıran türbesi başta olmak üzere Lale Devri üslubunun ve banisi olan hanım sultanın zarafetini külliyenin her noktasında gözlemlemek mümkün. Türbenin devamındaki sebili ve çeşmesi; kapıdan içeri girdikten sonra yükselen merdivenleri, avluda yine bir kafesi andıran çeşmesi, dış duvarlarına konmuş kuş evleri ile cami her noktasında devrinin imzasını taşıyor. 

^{Yeni Valide Camisi'nin Duvarında Yer Alan Kuş Evi (Nusret Çam)}

Yeni Valide Cami, merkezî konumundan ötürü günün her vakti kalabalık; ancak Ramazan’da bu durum daha da belirginleşiyor. Caminin avlusu Ramazan’da çoluk çocuk kaynıyor; mahyanın ışığı altında çeşmeden sarkıtılan çiçekler, balonlar, helvacı amcalar ile çocuklar için bizim dahi tatmadığımız o “eski Ramazan ruhu”nun izleri canlandırılıyor adeta. Yeni Valide ile Mihrimah Sultan Camileri müezzinlerinin ile karşılıklı okudukları ezana denk gelmenin tadı ise apayrı…