Van Savatlı Gümüş İşlemesi, gümüş yüzey üzerine savat adı verilen karışımın uygulanmasıyla yapılan bir el sanatıdır. Savat, kurşun, gümüş, bakır ve kükürt madenlerinin bir araya getirilmesiyle elde edilen siyah renkli bir karışımdır; Arapça “esvad” (kara) kelimesinden türetilmiş olup zamanla “savat” adını almıştır. Savat tekniği, sigara ağızlıkları, tütün tabakaları, at eyerleri, tespihler ve takılar gibi birçok üründe kullanılmıştır.

Arkeolojik bulgular, savat tekniğinin Cilalı Taş Devri’nden itibaren kullanıldığını göstermektedir. Milattan önce 1350-900 yılları arasında Urartu ve Hurri medeniyetlerinde savat sıvama tekniği uygulanmıştır. Anadolu’ya ise Hazar bölgesindeki Türkler aracılığıyla geldiği belirtilmektedir. Osmanlı döneminde 150 yıl kadar altın çağını yaşayan savatçılık, özellikle silah ve değerli eşyaların süslenmesinde kullanılmıştır. Van ve Diyarbakır vilayetlerinde 900 ayar gümüşe tuğra vurma yetkisi verilmiş, I. Dünya Savaşı öncesinde Van’da yaklaşık 400 savat ustası ve kalfası faaliyet göstermiştir.

^{Van Savatlı Gümüş İşlemesi (Türk Patent Ve Marka Kurumu)}

Ürün ve Ayırt Edici Özellikler

Van Savatlı Gümüş İşlemesi; halılar, kilimler ve dokumalar dışındaki el sanatı ürünlerinde uygulanır. Gümüş yüzeye savat uygulanırken 900 ayardan aşağı gümüş kullanılmaz; ideal değer 950 ayardır. Savat malzemesi, gümüş üzerine çelik uçlu kılcal kalemlerle işlenen motif ve desenlerle uygulanır.

Kullanılan Motifler

• Tanrı Haldi Motifi: Urartular’ın savaş tanrısı Haldi’ye ait sembol.
• Lale ve Ters Lale Figürü: Anadolu coğrafyasına özgü, hüzün ve efsaneleri temsil eder.
• Van Kedisi Figürü: Bölgeye özgü, suyu seven ve farklı göz renklerine sahip Van kedisi betimlenir.
• İnci Kefali (Van Balığı) Figürü: Van Gölü ve Erçek Gölü’ndeki balığı temsil eder; yöre halkı için ekonomik ve kültürel önemi büyüktür.

Üretim Yöntemi

Van Savatlı Gümüş İşlemesi dört aşamadan oluşur:

1. Savatın Hazırlanması: 4 ölçü bakır, 4 ölçü kurşun, 1 ölçü gümüş ve yeterli kükürt karıştırılarak eritilir, soğutulur, dövülür ve ince toz haline getirilir. Çamur kıvamına getirilen savat, gümüş yüzeye sürülerek veya oyuklara eklenerek uygulanır. Son yıllarda “çekme” tekniği ile çubuk halinde savat ürün üzerine doğrudan uygulanabilmektedir.
2. Gümüş Yüzeyin Hazırlanması: Ürüne motif ve desenler çizilir, çelik uçlu kalemlerle kılcal kanallar açılır.
3. Savatın İşlenmesi: Savat çamuru oyuklara yerleştirilir ve ateşte ısıtılarak işlenir.
4. Tesviye ve Cilalama: Ürün eğe ve cila işlemleriyle son şekline getirilir.

Kullanılan başlıca araçlar arasında eritme potaları, çelik uçlu kalemler, pense, kargaburnu, çekiç, örs, ege, freze uçları, mengeneler, cila motoru ve tel fırça yer alır.

Denetim ve Koruma

Van Savatlı Gümüş İşlemesi, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında 28 Temmuz 2017’den itibaren korunmak üzere 23 Kasım 2017’de tescil edilmiştir (Tescil No: 242, Başvuru No: C2017/071). Üretim, Van Ticaret ve Sanayi Odası koordinasyonunda, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ve Halk Eğitim Müdürlüğü temsilcilerinden oluşan bir komisyon tarafından denetlenir. Denetimler üretim, pazarlama ve satış aşamalarında gerçekleştirilir; ustaların belgeleri, kullanılan malzeme ve üretim yöntemi kontrol edilir.

Coğrafi Sınır ve Kullanım

Van Savatlı Gümüş İşlemesi yalnızca Van ili sınırları içinde üretilir ve ürün üzerinde “Van” damgası ile birlikte kullanılabilir. Günümüzde Van’da dört atölyede üretim devam etmekte olup, uluslararası piyasada da talep görmektedir.