Vanadyum (V) çelik endüstrisinde kritik bir mikroalaşım elementi olup, küçük miktarlarda katıldığında dahi çeliğin mukavemetini belirgin ölçüde artırır. Dünya vanadyum üretiminin yaklaşık %85'i demir-çelik alaşımlarında kullanılmakta olup, 20. yüzyılın başlarında küçük miktarda V eklemesinin çelik dayanımını kayda değer biçimde artırdığı keşfedilmiştir. Vanadyum, çelik üretiminde alaşımlama sırasında sağladığı kullanım kolaylığı, yüksek geri kazanım ve iyi dökülebilirlik gibi avantajları nedeniyle tercih edilmektedir.

^{Vanadyum Elementi (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Mikroyapıya Etkisi

Vanadyum, çelik içinde karbon ve azot ile birleşerek karbür (VC) ve nitrür (VN) gibi kararlı bileşikler oluşturur. Bu vanadyum karbür/nitrür tanecikleri çeliğin mikroyapısında çok ince bir dağılım göstererek hem tane boyutunu küçültür hem de çökelme sertleştirmesi yoluyla mukavemet artışı sağlar. Vanadyum karbonitrürlerinin yüksek sıcaklıklarda östenit fazında çözünürlüğü nispeten yüksek olduğu için sıcak haddeleme veya dövme sırasında vanadyum çoğunlukla matriste çözeltide kalır. Ancak sıcaklık azalıp östenit ferrite dönüştüğünde vanadyum bileşikleri çökelmeye başlar. Özellikle ferrit içinde nanometre boyutlu V(C,N) parçacıkları halinde ayrışarak çeliğin önemli ölçüde dayanımını arttırır. Vanadyum nitrür (VN) taneciklerinin, östenit içerisinde yeni ferrit tanelerinin çekirdeklenmesini kolaylaştırdığı da tespit edilmiştir; bu sayede faz dönüşümü sonunda elde edilen ferrit taneleri daha küçük boyutlu olup ince taneli bir mikroyapı oluşur. İnce taneli yapı, genel olarak çeliğin hem dayanım hem de tokluk özelliklerini iyileştirmektedir.

^{%1 Vanadyum İçeren Dövülmüş Yüksek Alaşımlı X96CrMo12-1 Çeliğine Ait SEM Görüntüsü (Vukojević et al. (2019))【1】} 

Mekanik Özelliklere Etkisi

Vanadyum elementi, çeliklerin mekanik özelliklerinde belirgin iyileşmeler sağlayan çeşitli etkilere sahiptir.

• Mukavemetin Yükselmesi: Vanadyum, çeliğin dayanımını belirgin biçimde artırır. Bunu, mikroyapı içinde çok ince karbür ve karbonitrür parçacıkları oluşturarak yapar. Bu parçacıklar, dislokasyonların hareketini zorlaştırır ve böylece çelik dış yükler altında daha yüksek direnç gösterir.

• Tane Boyutunun Küçülmesi: Vanadyum, katılaşma ve ısıl işlem süreçlerinde tanelerin büyümesini sınırlar. Daha küçük taneli bir yapı, hem mukavemetin hem de darbe tokluğunun artmasına neden olur. Bu, çeliğin hem güçlü hem de tok olmasını sağlar.

• Süneklik ve Tokluk Dengesi: Vanadyumla güçlendirilmiş çeliklerde, dayanım artarken süneklik büyük ölçüde korunur. Yani çelik hem yük taşıma kapasitesini artırır hem de ani kırılmalara karşı dayanıklı kalır.

• Yüksek Sıcaklık Dayanımı: Vanadyum, çeliğin yüksek sıcaklıklarda da özelliklerini korumasına yardımcı olur. Temperleme sırasında sertlik kaybını önler; çünkü vanadyum atomları, matriste kararlı karbürler oluşturarak yapıyı destekler.

• Uzun Süreli Kullanımda Kararlılık: Vanadyum, uzun süre yüksek sıcaklıkta çalışan çeliklerde yapısal kararlılığı sağlar. Temper gevrekliğini azaltır, malzemenin zamanla tokluğunu yitirmesini engeller ve hidrojen kaynaklı hasarlara karşı koruma sağlar.

• Aşınma ve Yumuşamaya Karşı Direnç: Vanadyumun oluşturduğu karbürler yüksek sertlikte ve çözünmeye karşı dirençlidir. Bu sayede çelik yüzeyleri aşınmaya, deformasyona ve yüksek sıcaklıkta yumuşamaya karşı daha dayanıklı olur.

Vanadyum Mühendislik Uygulamaları

Vanadyum alaşımlı çelikler, sağladıkları yüksek mukavemet ve tokluk dengesi nedeniyle pek çok mühendislik alanında kullanılmaktadır.

^{Vanadyum Alaşımlı Çelik Parçalar (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Yapısal ve İnşaat Çelikleri (HSLA)

Köprü, bina ve makine imalatında kullanılan yüksek dayanımlı düşük alaşımlı (HSLA) çelikler genellikle %0,05–0,15 V içerir. Vanadyum mikroalaşımlı inşaat demiri, profil, boru ve ray çelikleri; çökelme sertleşmesi ve tane incelmesiyle yüksek akma dayanımına ulaşıp yapıların güvenliğini artırır. Düşük karbonlu mikroalaşımlı bu çelikler iyi tokluk ve kaynaklanabilirlik özellikleriyle de avantaj sağlar.

Dövme ve Otomotiv Çelikleri

Kamyon ve otomobil aksları, krank milleri, dişliler ve yaylar gibi dövülerek şekillendirilen parçalar vanadyum mikroalaşımlı çeliklerden yapılır. Bu çelikler, sıcak dövme sonrası havada soğutma ile doğrudan yüksek mukavemete ulaşabildiğinden ilave ısıl işlem gerektirmeyen ekonomik çözümler sunar.

Takım Çelikleri

Kesici takımlar ve kalıplar için kullanılan yüksek hız çelikleri (HSS) ile soğuk iş takım çeliklerinde vanadyum kritik bir alaşım elementidir. Vanadyum, takım çeliklerinde çok sert vanadyum karbürler oluşturarak aşınma direncini artıran başlıca elementtir. Bu karbürler malzemeye sıcak sertlik (hot hardness) kazandırır; böylece kesici takım çelikleri yüksek sıcaklıklarda dahi kesme kenarı sertliğini korur ve uzun ömürlü olur.