Yemen Türküsü, Osmanlı Devleti’nin Yemen’deki isyanları bastırmak üzere Anadolu ve Rumeli'den gönderdiği askerlerin yaşadığı büyük acıları, toplumsal bellekte derin izler bırakan kayıpları ve dönmeyenlerin ardından yakılan ağıtları konu alan anonim halk müziği örneklerinden biridir. Bu türkü, sadece bir müzik formu değil; aynı zamanda kolektif bir tarih, acı ve hafıza alanıdır.
Yemen'e Giden Askerler (Yapay Zekâ Desteğiyle Üretilmiştir)
Tarihî Arka Plan
Osmanlı Devleti'nin Yemen’e yönelik müdahalesi, Yavuz Sultan Selim’in 1517’de Mısır’ı fethinden sonra başlamış ancak Yemen’in doğrudan Osmanlı yönetimine geçişi 1538 yılında Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekleşmiştir. 19. yüzyıl sonlarından itibaren Yemen, Osmanlı’nın en zorlu askerî ve idarî sorunlarla karşılaştığı coğrafyalardan biri haline gelmiştir. 1870-1918 yılları arasında Yemen’de art arda çıkan isyanlar, Osmanlı yönetiminin bu bölgedeki varlığını sürdürmesini giderek zorlaştırmış; aynı zamanda Anadolu ve Rumeli halkları için bu coğrafya, gidip de dönülmeyen askerlerin toprağı olarak anılmaya başlanmıştır.
Yemen’e gönderilen askerler hem uzun ve zahmetli yolculuklar hem de bölgede hâkim olan kolera, sıtma ve tifo gibi salgın hastalıklar nedeniyle büyük kayıplar vermiştir. Kimi zaman düşmanla yapılan çatışmalardan kimi zaman ise susuzluktan, açlıktan ya da ihmalden ötürü askerî birlikler yok olma noktasına gelmiştir. 1904-1905 isyanı sırasında Yemen’e gönderilen 55.000 Osmanlı askerinden yaklaşık 30.000’inin hayatını kaybettiği kaydedilmiştir. Halk, bu acı tecrübeleri, Yemen türküleriyle toplumsal hafızaya nakşetmiştir.
Sosyo-Kültürel Arka Plan
Yemen türkülerinde en dikkat çeken temalardan biri “bedel” kavramıdır. Osmanlı'da askerlik yükümlülüğü bazı maddi imkanlara sahip olanlar için bedel-i nakdi veya bedel-i şahsi yoluyla devredilebiliyordu. Bu durum, yoksul halk kesimleri için bir adaletsizlik duygusu yaratmış ve türkülerde yoğun biçimde eleştirilmiştir. Fakir gençler cepheye gönderilirken zengin ailelerin çocukları “bedel” ile askerlikten muaf tutulmuştur.
Toplumda özellikle kadınların yaşadığı kayıplar ve çaresizlikler, türkü sözlerine birebir yansımıştır. Yemen türküsü, Anadolu ve Rumeli'deki kadınların, nişanlılarının ya da oğullarının ardından yaktıkları ağıtların ortak formudur. Bu yönüyle türkü, kadın hafızasının da bir dışavurum alanıdır.
Coğrafi Yayılım ve Derlemeler
Yemen türküsü yalnızca Anadolu’da değil, Rumeli'de de varlığını göstermektedir. Bulgaristan’ın Kırcaali bölgesinden derlenen “Alıverin püsküllü çantamı” başlıklı türkü, Rumeli Türklerinin Yemen’e dair acılarını taşıyan nadide örneklerdendir. Yine İskeçe, Batı Trakya, Prizren, Priştine gibi yerlerden de çeşitli Yemen türküleri derlenmiştir. Derlenen türkülerin önemli bir kısmı sözlü geleneğin etkisiyle farklı biçimlerde varyantlara ayrılmıştır. Salih Turhan ve Abuzer Akbıyık’ın çalışmasında, Anadolu ve Rumeli kaynaklı toplam 59 Yemen türküsüne ulaşılmış; bunların 35’i ezgisiyle, 24’ü ise sözlü metin olarak kaydedilmiştir.
Musiki Özellikleri
Yemen türkülerinin ortak makamı genellikle Hüseynî'dir. Ezgisel yapı hüzünlü, yavaş tempolu ve serbest usullüdür. Solo sesle icra edilir, çalgı eşliği çoğu zaman sınırlıdır. Bu yapılar, türkünün ağıt karakterini pekiştirmektedir.
Toplumsal Bellekteki Yeri
Yemen türküsü, halk müziği formu olmanın ötesinde, kolektif kimliğin ve geçmişin müzik yoluyla ifade bulmuş şeklidir. Jan Assman’ın kavramsallaştırdığı şekliyle “kültürel bellek”, bu türküyle somutlaşır. Yemen, Anadolu ve Rumeli insanı için coğrafi bir yer isminden ziyade, ölümün, yoksulluğun ve dönüşsüzlüğün metaforu haline gelmiştir. Türkü, bireysel acıların kolektif hafızada eritilerek toplumun müşterek mirasına dönüşmesinin bir örneğidir. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın deyişiyle, “Yemen Türküsü ile ona benzer türküler, Anadolu'nun iç romanını yaparlar.”
Yemen Türküsü (Elazığ Varyantı)
Kışlanın önünde redif sesi var
Sorun görün çantasında nesi var
Bir çift kundurası bir de fesi var
Nakarat:
Ano Yemen’dir, gülü çemendir
Giden gelmiyor, acep nedendir?
Ah burası Muş’tur, yolu yokuştur
Giden gelmiyor, acep ne iştir?
Kışlanın önünde sıra söğütler
Yüzbaşı, binbaşı asker öğütler
Yemen’e gidenler baba yiğitler
Kışlanın önünde bir sürü kazlar
Yüreğim yanıyor, ciğerim sızlar
Yemen’e gidene ağlıyor kızlar
Rumeli’den Derlenen Varyant (Kırcaali)
Alıverin püsküllü çantamı, takayım koluma
Babam bana bedeller tutmuyor, gideyim yoluma
Gel gitme be gelin, eşim gel gitme, böylece yatalım
Al çeyizimi satalım be babam, yâre bedel tutalım
Şu karşıda görünen be babam, ot mu yaprak mı?
Benim de yârimi Yemen’e götüren su mu toprak mı?
Sesle ey garip anam sesle, Yemen’i sesle
Yemen’den yolladığım kuru üzümle, kız Emine’yi besle
Çalınsın davullar çalınsın zurnalar, bahçemde çalınsın
Babam da bana bir düğün yapsın, cihanda anılsın
Yemen Türküsü, Osmanlı’nın son dönem askerî-politik açmazlarının halk edebiyatı içindeki yankısıdır. Bu türkü yalnızca bir tarihî olayı değil, aynı zamanda toplumsal yapıyı, sosyal adaletsizlikleri ve halkın iç dünyasını anlamak açısından da son derece önemlidir. Sözlü kültürün güçlü bir hafıza aktarımı aracı olduğu dikkate alındığında, Yemen Türküsü’nün önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.
