Zeigarnik etkisi, insanlar bir işi yarım bıraktıklarında ya da tamamlamadıklarında, bu eksik işler üzerine daha fazla düşündüklerini ve zihinsel olarak onları daha fazla hatırladıklarını öne süren bir psikolojik fenomendir. İlk kez 1927 yılında Sovyet psikologu Bluma Zeigarnik tarafından ortaya atılan bu etki, günlük yaşantımızda unutmadığımız, ancak tamamlayamadığımız görevler ve düşüncelerin aklımızda nasıl yer edindiğine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Zeigarnik’in yaptığı deneyler, bir kişinin tamamlanmamış bir işin sonucu üzerine daha fazla düşündüğünü ve bu düşüncelerin tamamlanmış işler ile kıyaslandığında zihinsel olarak daha "erişilebilir" olduğunu göstermiştir.
Zeigarnik etkisinin temelinde, bireylerin tamamlanmamış işlerle ilgili daha fazla zihinsel kaynak harcadıkları ve bu nedenle bu işleri unutmalarının daha zor olduğu yatar. Yapılan birçok deney ve çalışmada, tamamlanmamış görevlerin, zihinsel olarak daha "aktif" bir durumda tutulduğu gözlemlenmiştir. Örneğin, Savitsky, Medvec ve Gilovich (1997) tarafından yapılan araştırmalarda, tamamlanmamış eylemlerin veya geride bırakılan kararların, bireylerin karar verme süreçleriyle ilgili daha fazla pişmanlık ve endişe uyandırdığı bulunmuştur. Bu durum, kişilerin geriye dönüp bu olayları hatırlamalarını kolaylaştırırken, duygusal olarak daha yoğun bir şekilde işlemelerine neden olmaktadır.
Zeigarnik etkisinin klinik uygulamalarda da önemli bir rolü vardır. Örneğin, Gailene, Lepeshkene ve Shiurkute (1980) tarafından yapılan bir çalışmada, Zeigarnik etkisinin psikiyatrik kliniklerde nasıl işlediği ele alınmıştır. Araştırmada, zihinsel sağlık sorunları olan bireylerin tamamlanmamış işleri daha fazla hatırladıkları ve bu durumun, tedavi süreçlerinde nasıl duygusal bir yük oluşturduğuna dikkat çekilmiştir. Bu bulgular, eksik işlerin duygusal olarak yük oluşturmasının, anksiyete ve depresyon gibi ruhsal bozuklukların tedavisinde dikkate alınması gereken bir faktör olduğunu göstermektedir.
Bu etki, sadece sağlıklı bireylerde değil, zihinsel engeli olan kişilerde de gözlemlenmiştir. House ve McIntosh (2000) tarafından yapılan bir çalışmada, zihinsel engelli bireylerin tamamlanmamış işler üzerine daha fazla düşündükleri ve bu durumun onların psikolojik durumlarına nasıl yansıdığı araştırılmıştır. Zeigarnik etkisi, bu gruptaki bireylerin eksik işleri daha yoğun şekilde hatırlamalarına ve bu durumun onların stres seviyelerini artırmalarına neden olabilir.
Brennan (2024) tarafından yapılan doktora tezinde ise, Zeigarnik etkisinin belleğin yeniden işlenmesiyle olan ilişkisi ele alınmıştır. Araştırma, kesintiye uğrayan görevlerin bireylerin hafızasında daha çok yer ettiğini ve bu kesintilerin bilişsel işlemeyi nasıl etkilediğini incelemiştir. Buradan çıkarılabilecek sonuç, bir görev tamamlanmadan önce zihinsel kaynakların tamamen ayrılmaması ve tamamlanmamış işlerin kişilerin düşünsel kapasitesini meşgul etmesidir.
Son olarak, Alevriadou (2016) tarafından yapılan çalışmada, zihinsel engelli yetişkinlerde kaygı bozuklukları olanlar ile olmayanlar arasında Zeigarnik etkisinin nasıl farklılaştığı incelenmiştir. Araştırma, kaygı bozukluğu olan bireylerin tamamlanmamış görevleri çok daha fazla hatırladığını ve bu durumun onların duygusal işlemelerini nasıl zorlaştırdığını ortaya koymuştur.
Zeigarnik etkisi, insanlar üzerindeki bilişsel ve duygusal etkilerini her yaştan ve her türden bireyde gösteren önemli bir fenomendir. Tamamlanmamış işler ve kesintiye uğrayan görevler, zihinsel olarak daha fazla odaklanmaya ve hatırlamaya yol açar, bu da kişilerin psikolojik durumlarını ve hafızalarını etkileyebilir. Hem sağlıklı bireylerde hem de psikolojik bozukluğu olan kişilerde bu etki, tedavi süreçleri ve genel ruh halini etkileyen önemli bir faktör olarak karşımıza çıkar.
