Željava Hava Üssü, eski Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti tarafından inşa edilen, yerin altına gömülü bir askeri havacılık kompleksi olup Balkanlar’daki en büyük, Avrupa’daki en kapsamlı yeraltı hava üslerinden biridir. "Objekt 505" kod adıyla bilinen üs, Bosna-Hersek ve Hırvatistan sınırında, Bihaç kenti yakınlarında ve Plješevica Dağı'nın iç kısmına inşa edilmiştir. Üs hem nükleer saldırılara karşı korunaklı yapısı hem de stratejik konumu sayesinde Soğuk Savaş döneminin önemli askeri tesislerinden biri olarak inşa edilmiştir.

Tarihsel Arka Plan

Željava Hava Üssü’nün inşası, 1957 yılında başlamış ve 1968’de tamamlanmıştır. Toplamda yaklaşık 6 milyar ABD doları (günümüz parasıyla) değerinde bir bütçe harcandığı tahmin edilmektedir. Üs, doğrudan Yugoslavya Devlet Başkanı Josip Broz Tito'nun stratejik savunma vizyonunun bir parçası olarak inşa edilmiştir. NATO ve Varşova Paktı arasında denge politikası yürüten Yugoslavya, ülkesini potansiyel saldırılara karşı savunmak adına bu tür yeraltı üslerine yatırım yapmıştır.

1990’lı yıllarda Yugoslavya’nın dağılması ve Bosna Savaşı sırasında tesis, 1992 yılında Yugoslav Halk Ordusu (JNA) tarafından kullanılmaz hâle getirilmiş ve içindeki stratejik ekipmanların düşman eline geçmemesi amacıyla patlayıcılarla imha edilmiştir.

^{Zeljava Hava Üssü (AA)}

Konum ve Yapısal Özellikler

Željava Hava Üssü, Hırvatistan’ın Lika bölgesi ile Bosna-Hersek’in Una-Sana Kantonu arasında yer alır. Plješevica Dağı'nın içine oyularak inşa edilen üs, doğrudan dağ içi mağara sistemleri ve tünel hatlarıyla desteklenmiştir.

• Yeraltı Hangarları: 3,5 km uzunluğunda, dağın içinden geçen tünel sistemleriyle birbirine bağlanan 5 ana pist ve bağlantı yollarına sahiptir.
• Barınma Kapasitesi: 120’den fazla askeri uçağın yer altına konuşlandırılabileceği genişliktedir (Mig-21 ağırlıklı).
• İklimlendirme: Nükleer, biyolojik ve kimyasal saldırılara karşı filtreleme sistemleri mevcuttu.
• Gizlilik ve Koruma: Radar sinyallerine kapalı kalabilecek şekilde dağın içine gömülüydü.
• Personel Alanları: Yemekhane, yatakhane, komuta merkezi, haberleşme altyapısı ve acil durum sistemleri yer almaktaydı.
• Pistler: Her biri 2.500–3.000 metre uzunluğunda 4 adet beton pist mevcuttu. Pistlerden biri doğrudan yeraltı tünellerine bağlantılıydı.

Askerî İşlev ve Stratejik Rol

Üs, Yugoslavya Hava Kuvvetleri’nin 352. Avcı Uçak Alayı tarafından kullanılmaktaydı. Özellikle Soğuk Savaş döneminde NATO ile Sovyetler Birliği arasında tarafsızlık politikası izleyen Yugoslavya’nın, olası çift taraflı saldırılara karşı bu üs üzerinden savunma planları geliştirdiği bilinmektedir. Radar sistemleri sayesinde Adriyatik kıyısından gelen tüm hava hareketleri izlenebiliyor, gerektiğinde Balkanlar’daki hava üstünlüğü buradan koordine ediliyordu.

Ayrıca, üs çevresinde aktif radar izleme kuleleri (Celopek radar istasyonu gibi) yer almakta olup bu sistemler doğrudan Željava ile entegre çalışmaktaydı.

Tahrip ve Terk Ediliş

1992 yılında iç savaşın şiddetlendiği dönemde, tesisin kontrolü Yugoslavya ordusunun elindeyken geri çekilme esnasında üs, 30 tondan fazla patlayıcı ile imha edilmiştir. Bu imha sırasında yer altı galerileri, pist bağlantıları ve teknik donanımlar tamamen kullanılmaz hale getirilmiştir. Günümüzde tesisin iç kısmı hâlâ tehlikelidir. Yer yer çöküntüler, mühimmat kalıntıları ve mayınlı bölgeler bulunmaktadır. Bu nedenle kontrollü alan dışında ziyaret yasaktır.

^{Zeljava Hava Üssü (AA)}

Günümüzdeki Durum ve Turizm Potansiyeli

Željava Hava Üssü bugün resmi olarak terk edilmiş olmasına karşın, tarihî ve mimari yönüyle ilgi odağı olmuştur. 2000’li yıllardan itibaren macera turizmi, fotoğrafçılık, askeri tarih meraklıları ve belgesel ekipleri tarafından ziyaret edilmeye başlanmıştır. Hırvatistan Turizm Bakanlığı ve yerel yönetimler, alanın kontrollü şekilde "askeri turizm" kapsamında yeniden düzenlenmesini ve güvenli kısımlarının ziyarete açılmasını gündeme almıştır. Tesisin çevresindeki ormanlık alanlar, kampçılık ve yürüyüş etkinliklerine uygundur. Aynı zamanda yerel halkın "uçak mezarlığı" olarak adlandırdığı kısımda terk edilmiş MIG-21 kalıntıları görülebilmektedir.