Zemzem-ül Hassa Hatun, 18. ve 19. yüzyıl Anadolu'sunda yaşamış ve dinî hayatıyla tanınmış bir kadın şahsiyettir. 1765 yılında (Hicri 1178) Siirt’te doğmuştur. Babası Şeyh Mustafa Fani, annesi ise Âişe Hatun’dur. Aynı zamanda Gavs-ül Memduh olarak bilinen Sultan Memduh’un hem eşi hem de amcasının kızıdır. Annesinin aktardığına göre, hamilelik döneminde gaipten bir zatın, Zemzem-ül Hassa’nın salih bir çocuk olacağına dair müjde verdiği belirtilmiştir. Doğumundan kısa süre sonra, henüz on beş günlükken vücudunun ilahi bir nurla kaplı olduğu gözlemlenmiş; bu durum, babası tarafından onun ileride manevi açıdan önemli bir kişi olacağının işareti olarak yorumlanmıştır.
Zemzem-ül Hassa, çocukluk ve gençlik yıllarını anne ve babasının dinî terbiyesi altında geçirmiştir. İbadet ve zikre yoğun bir bağlılık göstermiş, hayatını Allah’ın rızasını kazanmaya adamıştır. On altı yaşında Gavs-ül Memduh ile evlenmiştir. Kendisine ait bir divanının olduğu kaydedilmiş olup, bu eser onun dinî ve edebî yönünü yansıtmaktadır.
Gavs-ül Memduh ile olan evliliğinde, manevi deneyimlere sıkça tanık olduğu belirtilir. Örneğin bir sohbet sırasında Hz. Meryem’i gördüğünü ifade etmiş, ancak eşinin bunu görememesi üzerine baygınlık geçirmiştir. Yine bir başka olayda, zikir esnasında sesinin yüksek çıkması çevrede dedikodulara yol açmış; kardeşi Molla Hamid aracılığıyla uyarıldığında, Gavs-ül Memduh’un da benzer bir manevi cezbe hâline gireceğini söylemiş ve bu durum bir ay sonra gerçekleşmiştir.
Zemzem-ül Hassa, Siirt’in Tillo bölgesinde, Tuvayle tepesinde küçük bir mescit inşa ettirmiştir. Bu mescit, Kâbe’ye benzetildiği için bazı yerel alimler tarafından eleştirilmiş ve yıktırılması talep edilmiştir. Ancak Zemzem-ül Hassa, mescidin “Alem-ül Hüda” (Hidayetin Nişanesi) adını taşıdığını ve Allah’a ibadet için inşa edildiğini belirtmiş; bu açıklama mescidin yıkılmaktan kurtulmasını sağlamıştır. Siirt kadısı Hacı Ömer’in ziyareti sırasında, Zemzem-ül Hassa’nın kararlı duruşu ve mescidin manevi önemine vurgu yapması, alimlerin itirazlarını sona erdirmiştir. Bu mescit, daha sonra Tillo’nun yaklaşık üç kilometre dışında, bir tepe üzerinde yenilenerek bir külliye hâline getirilmiştir.
Zemzem-ül Hassa Hatun Cami (Siirt il Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Zemzem-ül Hassa, 1851 (Hicri 1268) yılında Siirt’te vefat etmiştir. Gavs-ül Memduh’un türbesine defnedilmiş olup, kabri ziyaret edilen bir mekân olarak günümüze ulaşmıştır. Tillo’daki Zemzem-ül Hassa Hatun Camii, onun anısını yaşatmaktadır. Ayrıca 1890 yılında Bediüzzaman Said Nursi’nin, bu bölgedeki Kubbe-i Hasiye’de kalarak Kamus-u Okyanus adlı eseri ezberlediği bilinmektedir. Zemzem-ül Hassa’nın hayatı ve dinî bağlılığı Anadolu’nun kadın evliyaları arasında önemli bir yer edinmiştir.
