Sapir–Whorf Hipotezi; dilin yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda düşünce süreçlerini ve gerçeklik algısını biçimlendiren temel bir unsur olduğunu öne süren kuramdır. Bu varsayıma göre bireyler, dünyayı kendi dillerinin sunduğu kavramsal çerçeve içinde algılarlar; dolayısıyla her dil, kendine özgü bir dünya görüşü yaratır. Hipotez, temelde iki ilkeye dayanır: Dilsel determinizm ve dilsel görelilik. Dilsel determinizm, dilin düşünceyi belirlediğini savunurken; dilsel görelilik, farklı dillerin düşünceyi ve algıyı farklı biçimlerde şekillendirdiğini ileri sürer. 20. yüzyılın ilk yarısında Edward Sapir ve öğrencisi Benjamin Lee Whorf tarafından sistemli bir biçimde ortaya konulan bu kuram, dil ile kültür, düşünce ve toplumsal yapı arasındaki karşılıklı ilişkiyi açıklamayı amaçlamıştır. Sapir–Whorf Hipotezi, ortaya atıldığı dönemden itibaren yalnızca dilbilim alanını değil, aynı zamanda antropoloji, bilişsel psikoloji ve kültürel çalışmalar gibi alanları da etkilemiş; dilin insan zihni üzerindeki rolünü yeniden değerlendirmeye yöneltmiştir.

^{Sapir-Whorf Hipotezi’nin temsili görseli (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Hipotezin Tarihsel Arka Planı

Sapir–Whorf Hipotezi’nin düşünsel temelleri, 19. yüzyıl Alman düşünürü Wilhelm von Humboldt’un görüşlerine dayanmaktadır. Humboldt, dil ile düşünce arasında sıkı bir bağ bulunduğunu vurgulamış ve bu görüşünü “Dünya Görüşü (Weltanschauung)” kavramı üzerinden açıklamıştır. Ona göre dil olmadan düşünme mümkün değildir; çünkü bir toplumun dili, o toplumun düşünme biçimini ve dünyayı algılayışını belirleyen başlıca unsurdur. İnsanlar, dünyayı kendi dillerinin sunduğu kavramsal çerçeve içinde algılarlar. Bu nedenle her dil, kendine özgü bir dünya görüşü yaratır.

Humboldt’un bu yaklaşımı, daha sonra Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorf tarafından 20. yüzyılın ilk yarısında sistemli bir kuram hâline getirilmiştir. E. Sapir tarafından 1929’da temelleri atılan varsayıma göre dil, kültürün oluşumunu mümkün kılan bir ön koşuldur ve dil, birey ile toplum arasındaki etkileşim sonucu biçimlenmektedir. E. Sapir’in öğrencisi B. Lee Whorf ise özellikle Amerikan yerli dilleri üzerine yaptığı incelemelerle bu düşünceyi geliştirmiş ve dillerin dünyayı farklı biçimlerde yapılandırdığı sonucuna varmıştır. Böylece Humboldt’un dil-düşünce-kültür arasındaki ilişkiye dair görüşleri, Sapir ve Whorf’un çalışmalarıyla yeni bir boyut ve anlam kazanarak “dilsel görelilik” kuramına dönüşmüştür. Whorf’un yazılarının 1950’li yıllarda yayımlanmasıyla bu hipotez, dünya çapında tanınır hale gelmiştir.

Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorf’un Katkıları

E. Sapir 1921’de, “Dil, düşüncenin özel bir nasılıdır.”^【1】 diyerek dil ile düşünce arasındaki doğrudan ilişkiden söz etmiş ve daha sonra “Dil ve düşünce kanallarımız ayrılmaz bir şekilde iç içe geçmiştir; bir anlamda bir ve aynıdır.”^【2】 diyerek kültür ve toplumsal ilişkiye etkileriyle açarak izah etmiştir.

B. Lee Whorf ise 1930’larda Hopi ve diğer Amerikan yerli dillerini inceleyerek bu fikri deneysel temellere taşımıştır. Ona göre, dil yalnızca düşüncenin aracı değil, düşüncenin biçimidir. Whorf’a göre dil, düşüncenin oluşumunda belirleyici bir etkiye sahiptir. İnsan, dünyayı doğrudan değil, kullandığı dilin sunduğu kavramsal çerçeve aracılığıyla algılar.

Sapir’in ifadesine göre, kişinin özünde dil kullanmadan gerçekliğe uyum sağladığını ve dilin yalnızca belirli iletişim veya düşünme sorunlarını çözmenin tesadüfi bir yolu olduğunu düşünmek, büyük bir yanılsamadır. Ona göre "gerçek dünya" büyük ölçüde belli bir grubun dil alışkanlıkları üzerine bilinçsizce kuruludur. Bundan dolayı hiçbir iki dil, aynı toplumsal gerçekliği temsil edecek kadar benzer olamazlar. Farklı toplumların yaşadığı dünyalar, yalnızca farklı etiketlerle anılan aynı dünyalar demek değildir, aksine farklı dünyalardır. Çünkü ona göre “Dil, toplumsal gerçekliğin rehberidir.”^【3】 Hatta Sapir buna şiiri örnek olarak gösterir. Basit bir şiirin anlaşılması için yalnızca kelimelerin ortalama anlamlarının anlaşılmasının yetmeyeceğini, bu kelimelere yansıyan derin anlamların veya ima ettikleri şekliyle toplumun tüm yaşamının tam olarak anlaşılmasının gerekliliğini belirtir.

Whorf da benzer şekilde kişinin, dünyayı dilinin imkânları dahilinde zihninde kavramlara ayırarak düzenlediğini ve ona, kendine göre anlamlar yüklediğini ifade etmektedir. Bu nedenle Whorf, her dilin, kendi konuşurlarına özgü bir dünya görüşü oluşturduğu düşüncesini savunmaktadır. Yani, diller arasındaki yapısal farklılıkların, bireylerin çevrelerini algılayış ve anlamlandırış biçimlerini de farklılaştırdığı söylenebilir. Ona göre dil ve kültürün birbirini karşılıklı olarak şekillendirmektedir ve düşüncenin özü dilde bulunmaktadır. Dil, iletişim kurmayı sağlamasının yanı sıra insanların doğayı sınıflandırma, anlamlandırma ve bilişsel dünyalarını kurma biçimlerini belirleyen kültürel bir sistemdir.

Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorf, dil ile düşünce arasındaki ilişkiyi benzer bir çerçevede ele almış olsalar da bazı yönleriyle birbirinden ayrılmışlardır. Sapir, dili kültürün bir ürünü ve aynı zamanda onun sembolik rehberi olarak görmüş; dilin kültürle birlikte şekillendiğini ve toplumsal bir etkileşimin sonucu olduğunu savunmuştur. Buna karşılık Whorf, dili yalnızca düşüncelerin dışa vurumu olarak değil, bizzat düşünceyi biçimlendiren bir sistem olarak değerlendirmiştir. Whorf’a göre dil, dil dışı biçimde zihinde önceden var olan fikirleri ifade etmekten ziyade, düşüncenin kendisini yapılandırır ve bireyin gerçekliği algılayış biçimini belirler.

Temel Varsayımlar ve Kavramsal Çerçeve

Sapir-Whorf varsayımının dayandığı temel düşünce, dilin, düşünme biçimimizi belirleyen temel unsurlardan biri olduğu ve algılama hızımızı ve hafızamızda bilgiyi işleme biçimimizi doğrudan etkilediği düşüncesidir. Bu varsayıma göre dil, ait olduğu kültürün hem ürünü hem de yansımasıdır. Kültür, insanın çevresini anlamlandırma ve ona uyum sağlama sürecinde ortaya çıkmış; doğaya verilen tepkinin bir sonucu olarak dil aracılığıyla biçimlenmiştir. Bunun doğal bir sonucu olarak da dil, düşünce ve kültür birbirini sürekli olarak etkileyen ve şekillendiren bütünleşik bir sistem oluşturmuştur. Sapir-Whorf hipotezindeki “Dil, düşünceyi belirler.” anlayışı, sınırlarına göre iki ana varyanttan oluşmaktadır: dilsel determinizm ve dilsel görelilik.

Dilsel Determinizm

Bu versiyon güçlü belirleyicilik olarak da anılmaktadır. Dilsel determinizm, “İnsan düşüncesinin veya dünya görüşünün dil tarafından belirlendiğini savunan görüş.”^【4】 tür. Dilsel determinizme göre, dilin yapısı bireylerin dünyayı algılayış biçimini belirler. Yani düşünce dil tarafından “belirlenmiştir”. Bir dili konuşanlar ancak o dilin sınırları ölçüsünde yani o dilin izin verdiği biçimlerde düşünebilir.

Dilsel Görelilik

Bu versiyon ise zayıf versiyon olarak bilinmektedir. Dilsel görelilik, “Her dilin kendine özgü dünya görüşü olduğu, her dilin doğayı kendine özgü biçimde bölümlendirdiği ve tüm kavram dizgesinin göreceliği ve bunun da dile bağımlı oluşu konusundaki ilke ya da varsayım.”^【5】 olarak tanımlanmaktadır. Bu versiyonda dil, düşünceyi mutlak biçimde belirlemez ancak düşünme biçimlerini yönlendirir ve eğilimleri şekillendirir.

Sapir-Whorf Hipotezinin bu iki versiyonu arasındaki temel fark, dilin düşünce süreçlerini ne ölçüde etkilediği ile ilgilidir. Güçlü versiyon, Sapir-Whorf varsayımın en uç noktalarını kapsamaktadır. Zayıf versiyon ise dilin düşünceye etkisinin sınırlı bir şekilde olduğunu ileri sürmektedir. Günümüzde daha ziyade kabul gören versiyon, zayıf versiyondur.

Sapir–Whorf hipotezinin en çarpıcı yönü ise dilin yalnızca duygu ve düşüncelerin aktarımını sağlayan bir araç değil, aynı zamanda gerçekliği biçimlendiren bir sistem olduğu düşüncesidir. Bu anlayışa göre, gerçekliğin dil aracılığıyla şekillenmesi; kavramların ardında yatan temel düşüncelerin, bireylerin bilişsel süreçleri ve içinde bulundukları kültürel yapı tarafından farklı biçimlerde oluşmasından kaynaklanır.

Eleştiriler

Sapir-Whorf Hipotezi, savunucuları olduğu kadar Noam Chomsky ve Steven Pinker gibi evrenselci dilbilimciler tarafından reddedilmiştir. Evrenselci dilbilimciler, insan zihninin dil öncesi kavramsal yapılara sahip olduğunu ileri sürerek hipotezin güçlü versiyonunu (dilsel determinizm) kabul etmemişlerdir. Chomsky’nin ifadesiyle evrenselci dilbilimciler, dilin temel kavramlarının her insanın zihninde doğuştan var olduğuna inanmaktaydı.

Chomsky’ye göre dil, yalnızca dışsal bir iletişim aracı değil, insanın bilişsel yapısına mündemiç bir yetidir. Bu yeti, tüm insanlarda doğuştan bulunur ve herhangi bir dili öğrenmeye elverişlidir. Bu durum da Sapir-Whorf Hipotezi’nin aksine dilin, evrensel ilkelere dayanan sistemli bir yapı olduğunu, dillerin sistemsel olarak birbirlerine benzediklerini göstermektedir.

Etkileri ve Günümüzdeki Yansımalar

1950’lerden itibaren kuram, bilişsel psikoloji, antropolojik dilbilim ve kültürel çalışmalar gibi alanlarda önemli bir etki yaratmıştır. 1980’li yıllardan sonra ise bilişsel dilbilim alanında yürütülen çalışmalar —özellikle George Lakoff, Mark Johnson ve John Lucy’nin çalışmaları— Sapir–Whorf hipotezini yeniden ele alarak, “zayıf görelilik” yaklaşımını destekleyen deneysel veriler ortaya koymuştur. Bu hipotez, günümüzde daha sınırlı olarak kabul edilmektedir.

Temel Eserler ve Kaynaklar

• Sapir, Edward. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York: Harcourt, Brace and Company, 1921.

• Sapir, Edward. “The Status of Linguistics as a Science.” Language 5, No. 4 (1929): 207–214.

• Whorf, Benjamin Lee. Language, Thought, and Reality: Selected Writings of Benjamin Lee Whorf. Ed. John B. Carroll. 4. baskı. New York–London: The Technology Press of Massachusetts Institute of Technology and John Wiley & Sons, 1959.

• Whorf, Benjamin Lee. “The Relation of Habitual Thought and Behavior to Language.” ETC: A Review of General Semantics 1, no. 4 (Summer 1944): 197–215.

Kuramın Sanata Yansımaları

Film

Stalker (1979)

Andrei Tarkovsky’nin 1979 tarihli Stalker filmi, insanın algı, dil ve düşünce arasındaki ilişkiyi sorgulayan felsefi bir yapım olarak değerlendirilir. Film, “Bölge” adı verilen gizemli bir mekâna yapılan yolculuğu merkezine alırken aynı zamanda insanın anlam arayışını, bilginin sınırlarını ve dilin bu süreçteki rolünü ele alır. Tarkovsky, karakterlerinin dil aracılığıyla çevrelerini tanımlama, deneyimlerini ifade etme ve bilinmeyeni anlamlandırma çabaları üzerinden, insanın kavramsal dünyasının sınırlılığını tartışır. Bu bağlamda film, dilin yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda insanın gerçekliği kavrama biçimini şekillendiren bir yapı olduğunu vurgular.

Bu yaklaşım, dilin düşünceyi ve algıyı biçimlendirdiğini öne süren Sapir-Whorf Hipotezi ile ilişkilendirilebilir. Hipotez, bireylerin dünyayı yorumlama biçimlerinin kullandıkları dilin yapısal özellikleriyle belirlendiğini savunur. Stalker filminde karakterlerin yaşadıkları olayları tam olarak tanımlayamamaları, dilin ötesine taşan bir gerçeklik alanının varlığına işaret eder. Bu durum, dilin sınırlı doğasının insanın kavrayış kapasitesini de sınırlandırdığına dair bir sinemasal yansıma olarak değerlendirilebilir.

^{Stalker film afişi. (IMDb)}

Arrival (2016)

Denis Villeneuve tarafından yönetilen Arrival (2016) filmi, dil, düşünce ve algı arasındaki ilişkiyi merkezine alan bilim kurgu temalı bir yapımdır. Başkahraman dilbilimci Louise Banks, Heptapodların dairesel biçimli yazı sistemini çözmeye çalışırken dilin yalnızca iletişimi değil, zamanı, gerçekliği ve düşünce biçimlerini de belirlediğini fark eder. Heptapod dili, doğrusal olmayan bir zaman anlayışını temsil eder; bu yönüyle karakterin zaman algısında dönüşüme neden olur. Film, bu süreç üzerinden insanın bilişsel yapısının dil tarafından nasıl şekillendirilebileceği sorusunu gündeme getirir.

Bu bağlamda Arrival, Sapir-Whorf Hipotezi’nin sinemasal bir yorumu olarak değerlendirilebilir. Söz konusu hipotez, bireylerin dünyayı algılama, düşünme ve yorumlama biçimlerinin kullandıkları dilin yapısal özelliklerinden etkilendiğini öne sürer. Filmde Louise Banks’in Heptapod dilini öğrenmesiyle birlikte geleceği geçmişle eşzamanlı biçimde algılamaya başlaması, dilin bilişsel süreçleri dönüştürme gücünü somutlaştırır. Dilin yalnızca bir iletişim aracı olmanın ötesinde, insanın düşünce sistemini ve gerçeklik anlayışını biçimlendiren bir unsur olduğu fikri, filmin temel felsefi eksenini oluşturur. Bu yönüyle Arrival, dil felsefesi, bilişsel bilim ve antropoloji gibi disiplinlerde tartışılan dilsel görelilik kuramının görsel ve anlatısal bir temsilini sunar.

^{Arrival film afişi. (IMDb)}

Edebiyat

• Ted Chiang – Story of Your Life (1998): Arrival filminin uyarlandığı kısa hikâyedir. Sapir–Whorf Hipotezi’nin edebî temsilidir.

• George Orwell – 1984 (1949): Romanın merkezinde, dilin düşünceyi biçimlendirdiği fikri vardır. Orwell’in kurduğu Newspeak dili, bu hipotezin somut örneğidir.

• Suzanne Collins – Açlık Oyunları (2008): Bu kitapta dil, düşünceyi yönlendirip gerçekliği şekillendirir; kelimeler olayları zararsız göstererek insanları uyutur, ancak yeni bir dil kurarak düşünce ve gerçeklik algısının değiştirilebileceği vurgulanır. Bu açıdan film Sapir–Whorf Hipotezi ile ilişkilidir.

Sapir–Whorf Hipotezi, dil ile düşünce arasındaki ilişkinin doğası üzerine geliştirilen kuramsal yaklaşımlardan biridir. Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorf’un çalışmalarıyla sistematik bir biçim kazanan bu hipotez, dilin yalnızca bir iletişim aracı olmadığını, aynı zamanda bireylerin dünyayı algılama ve anlamlandırma biçimlerini belirleyen bilişsel bir yapı olduğunu öne sürmektedir. Kuramın iki temel bileşeni olan dilsel determinizm ve dilsel görelilik, dilin düşünce üzerindeki etkisini farklı düzeylerde açıklamaktadır. Günümüzde Sapir–Whorf Hipotezi, kültürel çeşitlilik, bilişsel farklılıklar ve dilin toplumsal yapı üzerindeki rolü konularında hâlen tartışılmakta; dil, kültür ve düşünce arasındaki etkileşimi anlamada referans noktası olmayı sürdürmektedir.