Aksolotl (Ambystoma mexicanum), Caudata (semenderler) takımına ait ve Ambystomatidae familyasında yer alan, yalnızca Meksika’ya özgü bir amfibi türüdür. “Yürüyen balık” veya “su canavarı” olarak da bilinen aksolotllar, yaşam boyu larva evresinde kalan nadir organizmalardandır. Tür, kritik tehlike altında olarak sınıflandırılmaktadır.

^{Axolotl (Unsplash)}

Morfolojik Özellikler ve Neotenik Yaşam

Aksolotllar, erişkin olsalar bile larva özelliklerini korumalarıyla bilinir. Bu duruma neotenik gelişim denir. Yani, sucul ortamda kalmaya ve dış solungaçlarla solunum yapmaya devam ederler. Bu dış solungaçlar, başın iki yanında solungaç uzantısı şeklindedir ve kırmızımsı renkleriyle dikkat çeker. Ortalama uzunlukları 15–25 cm arasında değişir; bazı bireyler 30 cm’ye kadar büyüyebilir. Vücutları yassı, kuyrukları uzun ve yelken şeklindedir.

Aksolotllar aynı zamanda akciğer solunumu da yapabilirler ve derileri aracılığıyla oksijen alışverişi gerçekleştirebilirler. Vücutları uzundur; sırt kısmından kuyruk ucuna kadar uzanan bir sırt yüzgeci, perde benzeri kuyruk ve perdeli ayaklara sahiptirler. Bu yapılar onlara güçlü bir yüzme kabiliyeti kazandırır. Doğal ortamda renkleri genellikle kahverengi ve gri tonlarındadır; ancak laboratuvar ortamında genetik varyasyonlar sonucu albino, lökistik (pembe gözlü beyaz) ve altın rengi formlar da geliştirilmiştir.

Morfolojik olarak belirgin başka bir özellik ise ağızlarının sürekli hafif yukarı dönük olmasıdır; bu özellik, aksolotllara daimi bir "gülümseme" ifadesi verir. Bunun yanı sıra, büyük gözleri göz kapağı olmadan doğrudan açıkta yer alır. Avlarını, ani bir vakum hareketiyle emerek yakalarlar; bu da onların avlanma tarzını oldukça etkili kılar.

Habitat

Aksolotlların doğal yaşam alanı, Meksika'nın başkenti Mexico City çevresinde yer alan Xochimilco, Chalco ve Chapultepec gölleridir. Bu alanlar kirlilik, istilacı türler (özellikle tilapia ve sazan) ve habitat kaybı gibi nedenlerle büyük ölçüde tahrip olmuştur. Chalco Gölü büyük oranda kurumaya yüz tutmuş, Xochimilco ise yalnızca kanal sistemi olarak varlığını sürdürmektedir. Chapultepec Gölü ise, serbest bırakılan aksolotlların ürediği, çimento kaplı yapay bir göldür.

Beslenme ve Üreme

Aksolotllar doğal ortamlarında etçil (karnivor) beslenirler ve besin zincirinin üst basamaklarında yer alırlar. Temel besin kaynakları arasında küçük balıklar, kabuklular, yumuşakçalar, böcek larvaları ve çeşitli omurgasızlar bulunur. Özellikle Xochimilco ekosisteminde, istilacı türler olan tilapia ve sazan ile besin rekabeti içerisindedirler; bu durum aksolotlların doğal beslenme düzenini bozmakta ve hayatta kalma oranlarını düşürmektedir. Avlarını vakumlayarak çekerler; bu da onların hızlı, ani hareketlerle avlarını yakalayabilmelerine olanak tanır.

Aksolotllar sucul ortamlarda ve genellikle 14–20 °C sıcaklık aralığında ürerler. Üreme genellikle ilkbahar aylarında başlar. Erkek aksolotl dişinin ilgisini çekmek için kuyruğunu ve vücudunun alt kısmını titreştirerek bir “kur dansı” yapar. Ardından su tabanına spermatofor (sperm kapsülü) bırakır. Dişi birey bu spermatoforu kloak yoluyla alarak iç döllenmeyi gerçekleştirir.

Dişiler, bitki yüzeyleri veya kaya benzeri yapıların üzerine yaklaşık 100–1.000 arası yumurta bırakırlar. Bu yumurtalar yaklaşık iki hafta içinde çatlar ve larvalar serbest yüzmeye başlar. Yavrular doğduklarında ebeveynlerinden hiçbir bakım görmezler; bağımsız olarak hayatta kalmak zorundadırlar.

^{Suda Yüzen Aksolotllar (Unsplash)}

Koruma Durumu

Aksolotl (Ambystoma mexicanum), Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından “Kritik Tehlike Altında” (Critically Endangered) olarak sınıflandırılmıştır. Son üç nesilde (yaklaşık 16.5 yıl) popülasyonda %80’in üzerinde azalma gözlemlenmiştir. 1990’lı yıllarda Xochimilco’daki su kanallarında metreküpte binlerce aksolotl tespit edilebilmekteyken, 2013 yılında yapılan örneklemelerde yalnızca birkaç birey bulunabilmiştir.

Başlıca tehditler arasında habitat kaybı, kentsel yayılma, tarımsal ve evsel kirlilik, istilacı türlerin (tilapia ve sazan gibi) aşırı artışı ve yasa dışı evcil hayvan ticareti yer almaktadır. Ayrıca aksolotllar, yaşam alanları olan Xochimilco ve Chalco’nun büyük ölçüde kuruması ve kirlenmesi nedeniyle izole popülasyonlar hâlinde varlıklarını sürdürmektedir.

Bu türün korunması için çeşitli yerel ve uluslararası çabalar sürdürülmektedir. Meksika hükümeti ve araştırmacılar tarafından, Xochimilco’da geleneksel tarım uygulamalarıyla uyumlu, “chinampa” adı verilen yapay adalarda aksolotl sığınakları kurulmuştur. Bu yapılar, hem aksolotllar için güvenli alanlar sağlamakta hem de su kalitesini artırarak habitatın iyileşmesine katkıda bulunmaktadır. Yapılan ilk gözlemler, bu sığınaklarda su kalitesinin ciddi oranda iyileştiğini ve bireylerin ağırlık kazandığını göstermektedir.

Araştırmalardaki Yeri

Aksolotlların en dikkat çekici özelliği, rejenerasyon yetenekleridir. Kalp, omurilik, beyin dokusu, göz, çene ve hatta uzuvlarını kaybettiklerinde tam olarak yeniden oluşturabilirler. Bu özellikleri sayesinde aksolotllar, kök hücre araştırmaları, doku mühendisliği ve organ onarımı gibi alanlarda model organizma olarak kullanılmaktadır.

Bilim insanları, aksolotllar üzerinde yaptıkları çalışmalarla rejenerasyonun moleküler mekanizmalarını ve bu süreçte görev alan sinyal yolaklarını belirlemeye çalışmaktadır. Özellikle “Accessory Limb Model” gibi deneysel düzeneklerle, yaralanmış bölgelerde rejeneratif tepkilerin hangi sinyallerle tetiklendiği araştırılmaktadır. Bu çalışmalar, insanlarda rejeneratif kapasitenin nasıl uyarılabileceğine dair yol gösterici bilgiler sağlamaktadır.

Ayrıca aksolotlların büyük genomu (yaklaşık 32 milyar baz çifti) ve güçlü DNA onarım mekanizmaları, kanser araştırmaları ve genetik mühendisliği alanlarında da yoğun biçimde kullanılmasına olanak sağlamaktadır.