19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı, Mustafa Kemal Paşa’nın 1919’da Samsun’a çıkarak Millî Mücadele’yi başlattığı günü simgeleyen ve 1938’den itibaren Türk gençliğine ithaf edilerek “Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı” olarak kutlanan millî bir bayramdır.

19 Mayıs 1919 tarihi, Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Müfettişi olarak görevlendirilmesiyle başlayan sürecin dönüm noktalarından biridir. Paşa’nın 16 Mayıs’ta İstanbul’dan hareket ederek 19 Mayıs sabahı Samsun’a varması, Millî Mücadele döneminin başlangıcında önemli bir gelişmedir. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkışıyla başlayan süreç, ilerleyen aşamalarda Anadolu’da farklı adlar altında örgütlenen yerel savunma girişimleri ve işgallere karşı gelişen toplumsal tepkilerle birlikte şekillenmiştir.

1938 yılında İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından yapılan açıklama ile 19 Mayıs günü, Mustafa Kemal tarafından Türk gençliğine ve sporculara ithaf edilmiştir. Bu tarihten itibaren Türkiye genelinde her yıl gençlerin katılımıyla spor gösterileri ve resmî törenlerle kutlanmaya başlanmıştır. Uzun yıllar "Gençlik ve Spor Bayramı" adıyla kutlanan bayram, Atatürk Yılı olarak ilan edilen 1981 yılında dönemin Devlet Başkanı Kenan Evren tarafından yapılan düzenleme ile “Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı” adını almıştır.

^{Mustafa Kemal Paşa ve Mahiyetini Taşıyan Bandırma Gemisi Temsili Görüntüsü (TRT Haber)}

Birinci Dünya Savaşı Sonrası Dönem

Mondros Mütarekesi’nin İmzalanması ve İstanbul’un Fiilen İşgali 

30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi, Osmanlı Devleti'nin fiilen sona erdiğini belgeleyen ve İtilaf Devletleri'nin Anadolu üzerindeki denetimini hukuken olmasa da pratikte meşrulaştıran bir belge niteliği taşıyordu. Mütareke hükümlerine göre Osmanlı ordusu terhis edilecek, limanlar ve ulaşım hatları İtilaf güçlerinin denetimine açılacaktı. Bu hükümler, İtilaf Devletleri tarafından keyfî biçimde uygulanarak kısa sürede Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde işgallere zemin oluşturdu.

5 Kasım 1918’de Musul’un İngilizlerce işgali, 13 Kasım 1918’de ise müttefik donanmasının İstanbul önlerine demirlemesiyle başlayan süreç, 16 Mart 1920 tarihinde İstanbul’un resmen işgaliyle sonuçlandı. Bu dönemde padişah ve merkezî Osmanlı hükümeti, halkı sükûnete davet etmekten öte bir müdahalede bulunamadı. Mevcut siyasal yapı, İtilaf Devletleri’nin baskısı altında pasif bir tutum sergilerken Anadolu’da yeni bir örgütlenme zemini oluşmaya başladı.^【1】 

^{İstanbul’un İşgal Günleri (Türk Tarih Kurumu)}

İzmir’in İşgali (15 Mayıs 1919)

İzmir, 15 Mayıs 1919 tarihinde Yunan birlikleri tarafından işgal edildi. Bu işgal, İtilaf Devletleri’nin Paris Konferansı’nda Yunanistan’a verdikleri sözlerin bir uzantısı olarak gerçekleşti. İngiliz donanmasının koruması altında gerçekleştirilen bu harekât, Anadolu’da büyük bir infialle karşılandı. İzmir ve çevresindeki halk silahlı direnişe geçti.

İzmir’in işgali, Anadolu genelinde millî bilincin yükselmesine yol açtı ve yerel direnişlerin örgütlü hale gelmesini hızlandırdı. Balıkesir, Aydın, Manisa ve çevresinde Kuvâ-yi Milliye birlikleri kurulurken, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin etkisi giderek arttı. Bu olay, Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’dan ayrılıp Anadolu’da fiilen harekete geçmesinin de gerekçelerinden biri oldu. İzmir’in işgali, sadece yerel değil, ulusal ölçekte bir uyanışın tetikleyicisi oldu ve Millî Mücadele’nin halk tabanını genişletti.

Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri

Mütareke sonrası dönemde Anadolu'nun farklı bölgelerinde halk, yerel işgallere ve asayişsizlik ortamına karşı bağımsız cemiyetler etrafında örgütlenmeye başladı. Bu cemiyetler arasında öne çıkanlar Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri idi. Bu yapılar, halkın can ve mal güvenliğini sağlamakla kalmayıp aynı zamanda millî birliğin teşekkülünde önemli rol oynadı.

Başlangıçta bölgesel karakter taşıyan bu cemiyetler, özellikle 1919 yazında Erzurum ve Sivas kongreleri sonrası millî bir çatı altında birleştirildi. 7-8 Eylül 1919 tarihlerinde toplanan Sivas Kongresi sonucunda “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında tek bir teşkilat haline getirildiler.

Bu cemiyetler yalnızca askerî direnişin değil, siyasî temsilin de altyapısını oluşturdu. Kongre kararları, yerel meşruiyet esasına dayansa da fiilen bir merkezî hükümet alternatifi sunar nitelikteydi. Temsil Heyeti vasıtasıyla, özellikle Batı Anadolu’da Kuvâ-yi Milliye’nin koordinasyonu bu yapılar üzerinden sağlandı. Temsil Heyeti'nin Erzurum ve Sivas kongrelerinden sonra elde ettiği otorite, 1920 yılında Ankara’da açılacak Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin temelini oluşturdu.^【2】 

Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a Gönderilme Süreci

9. Ordu Müfettişliği’ne Tayini

Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Müfettişliği’ne tayini süreci, Osmanlı Devleti’nin üst düzey idari mekanizmaları tarafından başlatılmıştır. Bu süreçte, Harbiye Nezareti, Sadaret ve Padişah arasında yapılan yazışmalarla sonucunda görevlendirme resmiyet kazanmıştır.^【3】 

Bu tayinin arkasında iki temel amaç bulunuyordu. Birincisi, Doğu Karadeniz’de Türk ve Rum ahali arasında çıkması muhtemel çatışmaların önüne geçmekti. Zira, Mondros Mütarekesi’nin 7. maddesi İtilaf Devletleri’ne, güvenliği tehdit eden herhangi bir durumda Osmanlı topraklarını işgal etme hakkı veriyordu. Bu nedenle Samsun ve çevresinde çatışma bahanesiyle yabancı askeri müdahalenin önünü almak, Osmanlı yönetimi açısından öncelikli bir güvenlik meselesi hâline gelmişti.^【4】 

İkinci neden ise, yaklaşmakta olan barış konferanslarında Osmanlı yönetiminin elini güçlendirme isteğiydi.^【5】  Sultan Vahdettin, bölgedeki askerî ve sivil yetkileri birleştirebilecek ve gerektiğinde sahada etkin olabilecek bir komutanın varlığını, diplomatik bir koz olarak değerlendirme arzusundaydı.^【6】  Mustafa Kemal Paşa bu nitelikleri taşıyan uygun bir aday olarak öne çıktı. Aynı dönemde başka paşalar da farklı bölgelere görevlendirilmiştir; Mustafa Kemal Paşa’nın tayini, 30 Nisan 1919 tarihinde Harbiye Nezareti’nin Sadaret’e sunduğu öneriyle başlatıldı. Aynı gün, Sultan Vahdettin’in iradesiyle 9. Ordu Kıtaatı Müfettişi olarak atanması resmiyet kazandı. 1 Mayıs’ta Sadaret, bu görevlendirmenin Harbiye Nezareti’ne bildirildiğini açıkladı. 6 Mayıs tarihli talimatnamede Paşa’nın görev sahası ve yetkileri ayrıntılı biçimde tanımlandı.^【7】  

Yetkileri, Mahiyeti ve İstanbul’da Son Günleri

Yetkileri ve Görev Tanımı

Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Müfettişliği’ne atanmasıyla birlikte kendisine geniş idari ve askerî yetkiler verilmiştir. 6 Mayıs 1919 tarihli talimatnamede, görev bölgesi olarak Samsun, Sivas, Erzurum vilayetleri ile Trabzon, Canik, Erzincan sancakları belirtilmiş; bölgedeki asayişin sağlanması, silah ve cephane toplanması, ordunun disiplin altına alınması ve sivil idarenin gerektiğinde yönlendirilmesi gibi yetkiler açıkça tanımlanmıştır.

Mustafa Kemal Paşa, yalnızca askerî birliklerden değil, aynı zamanda sivil idareden de sorumluydu. Talimatnamede yer alan hükümler, Paşa’nın vali ve kaymakamlara doğrudan emir verebileceğini, kolluk kuvvetleri üzerinde denetim sağlayacağını ve bölgedeki her türlü karışıklığı raporlayabileceğini açıkça ifade ediyordu. Ayrıca Paşa, görev bölgesindeki tüm askerî birliklerin sevk ve idaresiyle de yetkilendirilmişti. Bu durum, kendisini hem askerî hem de idarî yönden olağanüstü yetkilerle donatılmış bir müfettiş pozisyonuna getiriyordu.

Mahiyeti ve Karargâhı

Mustafa Kemal Paşa, 9. Ordu Müfettişliği görevine resmen atandıktan sonra, Samsun’a yapacağı yolculuğun hazırlıklarını hem askerî hem idarî düzeyde başlattı. 9 Mayıs 1919 tarihinde Sivas’taki birliklerin komutanına gönderdiği bir telgrafla, kendisini Samsun’da karşılamalarını ve hazır bulunmalarını emretti.

O sırada Karadeniz hattı fiilen İngiliz işgali altındaydı ve İstanbul’dan hareket edecek her türlü askerî ya da resmî heyetin seyahati için İngiliz işgal komutanlığından vize alınması gerekiyordu. 14 Mayıs 1919 tarihinde Harbiye Nezareti tarafından işgal makamlarına resmî bir vize başvurusu yapıldı. Bu başvuruda Mustafa Kemal Paşa ile birlikte yolculuk edecek toplam 23 subay, 25 er ve erbaş ile altı adet eğerli at için seyahat izni talep edildi. İngilizler bu talebi 15 Mayıs’ta onayladı. Aynı gün Bandırma Vapuru, heyeti taşımak üzere hazırlanarak sefer için donatıldı.^【8】 

^{Döneme Ait Bir Gazete Küpürü (İstiklal Harbi Gazetesi)}

İstanbul’daki Son Günleri

Mustafa Kemal Paşa, Samsun yolculuğu öncesinde İstanbul’daki son günlerinde bir dizi veda ziyaretinde bulundu. Bu kapsamda Harbiye Nezareti, Sadaret ve çeşitli askerî ve sivil makamlarla temas etti. En dikkat çekici ziyaret ise 15 Mayıs 1919 tarihinde Yıldız Sarayı’nda Sultan Vahdettin ile gerçekleştirdiği görüşmeydi.

Bu görüşmeye dair ayrıntılı bilgi, Paşa’nın yıllar sonra Falih Rıfkı Atay’a aktardığı anlatımlardan günümüze ulaşmıştır. Anlatıya göre, Sultan Vahdettin görüşmede şu ifadeleri kullanmıştır: “Paşa! Şimdiye kadar memlekete hizmet ettin. Bunların hepsi kitaba geçmiştir. Asıl şimdi yapacağın hizmet hepsinden mühim olabilir: Devleti kurtarabilirsin” demiştir.^【9】  Mustafa Kemal Paşa’nın Sultan Vahdettin ile yaptığı bu görüşme, dönemin siyasi dengeleri için sembolik bir anlam taşımaktadır.

Samsun’a Çıktıktan Sonra Yaşananlar

Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919 sabahı Samsun’a ulaştıktan hemen sonra bölgedeki güvenlik durumunu ve İzmir’in işgaline karşı oluşan tepkiyi Sadaret’e telgrafla bildirdi.^【10】  Samsun’da güvenli bir çalışma ortamı bulamayan Paşa, 24 Mayıs’ta karargâhını Havza’ya taşıdı. Buradan gönderdiği raporlar hükûmetçe olumlu karşılansa da işgallerin sürmesiyle birlikte Paşa ile İstanbul hükûmeti arasında fikir ayrılıkları belirginleşti. Mustafa Kemal, Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak cemiyetleriyle temas kurarak halk direnişini örgütlemeye yöneldi. Sürecin dönüm noktası 21-22 Haziran 1919 gecesi yayımlanan Amasya Tamimi oldu. Bu belge, milletin kendi azmiyle bağımsızlığına kavuşabileceğini ilan ediyordu.

İngiliz baskısıyla İstanbul hükûmeti Mustafa Kemal’i geri çağırdı; ancak o bu çağrıya uymadı. 23 Haziran’da hakkında görevden alma kararı çıktı. Bu dönemde Erzurum kongresine katılan Paşa, 8 Temmuz’da hem resmî görevinden alındı hem de askerlikten istifa etti. Böylece mücadelesini sivil bir lider olarak sürdürmeye karar verdi.^【11】  

^{Mustafa Kemal Paşa Ve Mahiyeti Samsun’da (Samsun Valiliği)}

19 Mayıs’ın Gençlik ve Spor Bayramı İlan Edilmesi

Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a çıkışı, Cumhuriyet döneminde anlam kazanmış, ancak bu tarih uzun süre resmî bayram statüsüne alınmamıştır. İlk yerel anma etkinlikleri 1926’da Samsun’da “Gazi Günü” adıyla başlamış; 1933’te Samsun halkı tarafından düzenlenen kutlamalar ve Atatürk’e gönderilen telgraf üzerine kendisi de teşekkürlerini bildirmiştir.^【12】 

19 Mayıs’ın kamusal hafızada belirginleşmesi sürecinde en dikkat çekici gelişmelerden biri, 1935 yılında yaşanmıştır. Bu yılda, Atatürk’ün Taksim’deki heykeline çelenk bırakılmış; spor kulüpleri çeşitli etkinlikler düzenlemiştir. Taksim ile Bentler arasında bisiklet yarışı, Bebek’te yelken ve kürek yarışları gerçekleştirilmiş, Fenerbahçe ve Galatasaray kulüpleri Taksim Stadı’nda bir müsabaka oynamış; Karagümrük Stadı’nda yapılan diğer maçları ise geçit töreni takip etmiştir. Bu etkinlikler, 19 Mayıs’ın gençlik ve spor ekseninde fiilen kutlanmaya başlandığı ilk kapsamlı organizasyonlar arasında yer almıştır.^【13】 

1936 ve 1937 yıllarında basında 19 Mayıs, “Atatürk Günü”, “Gençlik Bayramı” gibi adlarla yer almaya devam etmiş; günün resmîleşmemiş olmasına rağmen toplumda bir bayram gibi algılandığı gözlenmiştir. 1938 yılında Ankara Stadyumu’nda düzenlenen törenlerde İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Mustafa Kemal’in 19 Mayıs’ı Türk gençliğine ve sporculara ithaf ettiğini açıklamıştır. Bu beyan, tarihî günün gençliğe adanmış ilk resmî ifadesi olmuştur.^【14】 

^{Atatürk’ün 1938 Yılında Katıldığı 19 Mayıs Kutlamalarından Bir Görüntü (AA)}

Bu açıklamayı takiben, 20 Haziran 1938 tarihli 3466 sayılı yasa ile 19 Mayıs günü “Gençlik ve Spor Bayramı” adıyla resmen ulusal bayram ilan edilmiş ve resmî tatil kapsamına alınmıştır. Böylece 1920’li yıllarda yerel düzeyde başlayan anmalar, 1930’larda spor ve gençlik faaliyetleriyle kitleselleşmiş; 1938’de ise yasal dayanağa kavuşarak ulusal bayram kimliği kazanmıştır.

1980 yılında gerçekleşen askerî darbe sonrası millî bayramlar da devletin ideolojik yönelimi çerçevesinde yeniden düzenlenmiştir. 1981 yılında çıkarılan "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun" ile 19 Mayıs, "Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı" olarak resmiyet kazanmıştır.

Günümüzde 19 Mayıs Kutlamaları

19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı, Türkiye genelinde her yıl kamu kurumlarının, üniversitelerin, yerel yönetimlerin ve gençlik örgütlerinin katılımıyla çeşitli tören ve etkinliklerle kutlanmaktadır. Devlet erkânı tarafından Anıtkabir’de yapılan resmî anma törenleriyle başlayan gün; Atatürk anıtlarına çelenk sunulması, ardından saygı duruşu ve İstiklâl Marşı eşliğinde resmî programlar ile devam eder. Gün boyu süren etkinlikler arasında stadyum gösterileri, gençlik yürüyüşleri, spor müsabakaları, konserler, kültürel sunumlar ve halk oyunları yer alır.^【15】 

Ankara’daki kutlamalar Anıtkabir ziyaretiyle başlar; Gençlik ve Spor Bakanı’nın önderliğinde 81 ilden gelen gençlerin katıldığı törenlerle devam eder. Samsun’da ise Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da karaya çıktığı Tütün İskelesi’nde temsili bir tören düzenlenir, Türk bayrağı karaya çıkarılır ve bu sembolik sahneyle Millî Mücadele’nin başlangıcı anılır. Türkiye’nin pek çok kentinde benzer biçimde spor etkinlikleri, gençlik buluşmaları, müzik dinletileri ve çeşitli gösteriler organize edilmektedir. Üniversiteler ve belediyeler, gençlerin katılımını önceleyen konserler, söyleşiler, yürüyüşler ve açık hava etkinlikleriyle programları desteklemektedir.

^{19 Mayıs Kutlamalarından Bir Görüntü (AA)}

Yurt Dışındaki Kutlamalar

19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı, Türkiye dışında da pek çok ülkede Türk diplomatik temsilcilikleri, eğitim kurumları ve sivil toplum yapıları aracılığıyla düzenli olarak kutlanmaktadır. Bu kutlamalar, Türkiye’nin tarihî hafızasının ve gençliğe verdiği önemin sınır ötesinde de yaşatıldığını göstermektedir.

Yurt dışındaki etkinlikler, genellikle büyükelçilik ve konsoloslukların himayesinde, o ülkede faaliyet gösteren Türk okulları, üniversiteler, yerel dernekler ve öğrencilerin katılımıyla gerçekleştirilmektedir. Programlarda saygı duruşu ve İstiklâl Marşı’nın okunmasının ardından; şiir dinletileri, oratoryolar, halk oyunları, spor gösterileri ve öğrencilerin sahne performansları yer almaktadır. Bazı merkezlerde ise fener alayı, yürüyüş, sergi ve kültürel tanıtım etkinlikleri düzenlenmektedir.

Etkinliklere çoğunlukla Türkiye'nin o ülkedeki büyükelçisi, eğitim müşavirleri, Türk öğretmenler, öğrenciler ve yerel davetliler katılmakta; günün anlam ve önemine dair konuşmalar yapılmakta ve Atatürk'ün gençliğe hitabı okunmaktadır. 

^{Azerbaycan’daki 19 Mayıs Kutlamalarından Bir Görüntü – AA}

Bu kutlamalar, başta Azerbaycan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Balkan ülkeleri, Orta Asya cumhuriyetleri ve bazı Avrupa başkentlerinde olmak üzere, Türk kültürel kimliğinin ve tarihsel bilincinin yaşatıldığı bir çerçeve sunmaktadır. Yurt dışı kutlamaları aynı zamanda gençliğe verilen tarihî rolü ve bağımsızlık düşüncesinin uluslararası alandaki sembolik yansımalarını da pekiştirmektedir.^【16】