Almanya'ya ilk resmî Türk işçi göçü, Türkiye Cumhuriyeti ile Federal Almanya Cumhuriyeti arasında 30 Ekim 1961 tarihinde imzalanan ve 1 Eylül 1961'den itibaren geçerli olan "Türk İşgücü Anlaşması" ile başlayan, Türk vatandaşlarının Almanya'ya çalışma amacıyla yasal çerçevede gerçekleştirdiği kitlesel hareketliliği ifade eden bir olaydır.【1】 Söz konusu anlaşma, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının kitlesel biçimde başka bir ülkeye giderek kalabalık topluluklar oluşturmalarının başlangıcı olarak kabul edilmekte ve işçi göçü sürecinin miladı niteliğini taşımaktadır. Nitekim Türkiye bu anlaşmayı imzalayarak İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa'nın yeniden imarı sürecinde gündeme gelen yabancı işçi istihdamı olgusunun önemli taraflarından biri hâline gelmiştir. Türkiye, yurt dışına resmî olarak işçi gönderdiği ilk ülke olması ve bünyesinde en fazla Türk vatandaşını barındırması sebebiyle, Federal Almanya Cumhuriyeti'nin Türk işçi göçü tarihinde önemli bir rol oynamaktadır.【2】
Tarihsel ve Ekonomik Arka Plan
Uluslararası iş gücü göçüne yol açan bu hareketin temelinde, 1945 yılında sona eren İkinci Dünya Savaşı'nın ardından, başta Federal Almanya olmak üzere Batı Avrupa ülkelerinin yaşadığı hızlı kalkınma süreci yer almaktadır. Sanayi sektöründe artan iş hacminin oluşturduğu büyük işçi ihtiyacı, makineleşmeden faydalanılmasına rağmen belirginliğini korumuş ve Almanya, iş gücü açığını kapatmak amacıyla 1955 yılından itibaren İtalya, Yunanistan ve Portekiz gibi Akdeniz ülkelerinden daha ucuz yabancı işçi istihdam etme yoluna gitmiştir. İş gücü piyasasındaki bu azlık, işçi ücretlerinin yükselmesine neden olduğundan, yabancı işçi alımı bir çözüm olarak görülmüştür. Özellikle 1961 yılında, Sovyetler tarafından inşa edilen Berlin Duvarı'nın, Doğu Almanya'dan sağlanan iş gücü akımını kesmesi, NATO üyesi olan Türkiye'den işçi alımı kararının kolaylaşmasında etkili olmuştur.【3】 Alman hükûmeti, bu işçileri ülkede sürekli kalmayacakları varsayımıyla, göç literatürüne giren "konuk işçi" (Gastarbeiter) statüsünde geçici istihdam amacıyla kabul etmiştir. Türkiye için ise bu göç, ülkenin ekonomik sıkıntılar yaşadığı bir dönemde ortaya çıkmış ve Almanya'dan gelen bu talep, işsizliği azaltma ve ülkenin döviz girdisini artırma hususunda bir fırsat olarak değerlendirilmiştir.
Almanya'ya İşçi Gönderilmesi (TRT Arşiv)
İş Gücü Temin ve Seçim Süreci
İş gücü Anlaşması'nın uygulanması kapsamında, Almanya'nın iş gücü talepleri ve işçi temini işlemleri, İstanbul'da kurulan Alman İrtibat Bürosu aracılığıyla yürütülmüştür. İşçi adaylarının seçimi, ülke genelindeki İş ve İşçi Bulma Kurumu şubelerine yapılan başvurular arasından, Alman tarafının aradığı özellikleri taşıyan ve gerekli şartları karşılayan adayların belirlenmesiyle başlamıştır.【4】 Başvuru belgeleri, adayların meslekleri ve başvuru tarihleri dikkate alınarak kategorize edilmiş ve sıraya konulmuştur. Başvurulardaki talep artışı, beraberinde fırsatçılık ve dolandırıcılık olaylarının görülmesine sebep olmuş, bu durum üzerine Türk Hükûmeti, yasal olmayan yollarla turist olarak yurt dışına çıkma girişimlerini önlemek amacıyla işçi sevklerinin mutlaka "İş ve İşçi Bulma Kurumu" aracılığıyla gerçekleştirilmesi zorunluluğunu vurgulamıştır.【5】
Seçim sürecinin önemli bir aşamasını ise sağlık muayenesi oluşturmuştur; hastanelerden alınan sağlık raporlarına ek olarak, Almanya'daki iklim ve çalışma koşulları dikkate alınarak adaylar bir kez de İstanbul'daki Alman İrtibat Bürosu doktoru tarafından incelenmiştir. Başarılı adaylarla, alacakları ücretleri, sosyal yardımları ve yapacakları işi açıkça belirten bir iş sözleşmesi imzalatılmıştır. Anlaşmanın ilk dönem şartlarında, Türk işçilerine Almanya'da sadece iki yıllık ikamet izni tanınmış, ancak karşılıklı mutabakat hâlinde bu sürenin uzatılacağı öngörülmüştür.【6】
İşçi Seçim Kriterleri
Erkek işçi seçiminde belirleyici unsur, Almanya'nın Türk işçilere geçici gözle bakması nedeniyle bekâr erkeklerin istihdamının tercih edilmesi olmuştur. Kadın işçi seçiminde ise daha özel ve fizyolojik kriterler uygulanmıştır. Kadın işçi alımında da bekar olma şartı gözetilmiştir. Seçim süreçlerinde özellikle, çalışacakları hassas işler nedeniyle, küçük elli, gözleri iyi gören ve çocuksuz kadınlar tercih edilmiştir. Kadınlar için eleyici şartlardan biri de sağlık kontrolü aşamasında ortaya çıkmıştır: Hamile olanlar sistemden elenmiş, hatta Almanya'ya gittikten sonra hamile olduğu anlaşılanlar geri gönderilmiştir.【7】
Göçün İlk Dönemi ve Toplumsal Yansımaları
Göç hareketinin ilk beş yıllık döneminde, Almanya'ya gönderilen işçi sayılarında sürekli bir artış gözlenmiş ve 1964 ile 1965 yıllarında Türkiye, Almanya'ya en fazla işçi gönderen ülke olmuştur. Federal Almanya'ya giden Türk işçilerinin çoğunluğu, Anadolu'nun kırsal bölgelerinden gelmekte olup geleneksel kültüre sahip, yoksul ve işsiz bireylerden oluşmaktaydı. Türk toplum hayatını etkileyen bu göç, ekonomik ve toplumsal diğer olaylara kıyasla kapsamlı bir etki yaratmış ve son yılların önemli toplumsal hadisesi olarak nitelendirilmiştir.
Yeni bir ülkeye göç eden işçiler, Almanya'da elde ettikleri kazançlarla memleketlerine yatırım yapmaya başlamışlar, bu süreçte yeni toplumun yaşam tarzını da kısmen benimsemişlerdir. Ancak Almanya'da çalıştıkları dönemde, Türk işçileri dil problemi yaşamış, bu durum sosyal haklarının takibini zorlaştırmış ve aynı zamanda sosyal ve kültürel uyum sıkıntıları ile karşılaşmalarına neden olmuştur. Dönemin Türk basını (Akşam, Ulus, Tercüman, Hürriyet, Milliyet ve Cumhuriyet), iş gücü göçünü genel olarak olumlu ve teşvik edici bir yaklaşımla ele almıştır. Başlangıçta geçici istihdam amacıyla getirilen yabancı iş gücünün ikameti üzerindeki kısıtlayıcı uygulamalara rağmen, kalıcılık zamanla bir olgu hâline gelmiş ve misafir işçiler aile birleşimleri yoluyla yavaş yavaş yerleşik hayata geçiş yapmışlardır.
Almanya'ya Göç Eden İlk Nesil Türk Kadınları (Anadolu Ajansı)
Kültürel Uyum Sorunları ve Türk Kadın Göçmenler
İşçi alımında çoğunlukla bekar erkeklerin tercih edilmesi, giden erkeklerin eşlerini ve çocuklarını geride bırakmasıyla aile dağılmalarına yol açmıştır. Erkekler kısa sürede dönme düşüncesiyle gitse de pratikte uzun yıllar kalmış; geride kalan kadınlar, eşleri olmasına rağmen 2-3 yıl boyunca onlardan ayrı yaşam sürmek zorunda kalmıştır. Aynı bölgelerden göçün yaygınlığı, bir dedikodu ağı yaratarak geride kalan kadınların psikolojik olarak yıpranmasına neden olmuştur. Bekar kadın işçilerde ise "Türklüklerini ve Müslümanlıklarını kaybettikleri" yönündeki yaftalamalarla karşılaşmış, bu durum kesişimsellik (bekar, kadın, Türk, Müslüman ve fakir olma gibi çoklu dezavantajların kümülatif etkisi) bağlamında kadınların erkeklerden daha fazla zorlanmasına sebep olmuştur. Kadın göçmenlerin, ağırlıklı olarak temizlik işleri gibi gayriinsani koşullarda düşük ücretle istihdam edilmesi, psikolojik baskı ve stres yaratmıştır. Bu baskı, birinci nesil kadınlarda depresyon, anksiyete bozukluğu ve tükenmişlik sendromu gibi psikolojik sorunların görülmesine yol açmıştır. 【8】 Ayrıca kreş imkânlarının yetersizliği veya pahalılığı nedeniyle kadınlar, anneliklerini ertelemek veya çocuklarını Türkiye'deki ailelerine göndermek zorunda kalmıştır. Birinci nesil kadın göçmenlerin en önemli sorunları arasında, ilerleyen yaşlarında dahi süren dil problemi ve Türk-Müslüman kültürüne uygun sağlık ve bakım hizmetlerine (huzurevi, bakımevi) erişimde yaşanan zorluklar yer almaktadır.
Kuşaklar Arası Süreç ve İkinci Vatan Kimliği
Göçmen Türk toplumu, yabancı bir çevrede varlığını sürdürmek ve haklarını korumak amacıyla sivil toplum alanında örgütlenme çabalarına girmiştir. İlk kuşak işçilerden Şefik Karagüzel'in kurucuları arasında yer aldığı "Köln ve Çevresi Türk İşçileri Cemiyeti" gibi dernekler, binlerce üyeye ulaşarak yerel yönetimlerle ilişkiler geliştirerek göçmenlerin haklarını savunmada aktif rol oynamıştır.【9】 Bu örgütlenme deneyimi, Türklerin toplumsal taleplerini kurumsal düzeyde dile getirmelerinin ilk örneklerinden birini teşkil etmektedir. Geçici istihdam varsayımıyla başlayan göç, aile birleşimlerinin gerçekleşmesiyle kalıcı bir yerleşime dönüşmüş ve göçmenler zamanla Almanya'nın toplumsal ve ekonomik yapısının bir parçası hâline gelmiştir.
